Πριν μερικές χιλιάδες χρόνια η Μήλος και Κίμωλος ήταν ενωμένες. Ορίζουν το κέντρο του ηφαιστειακού τόξου που απλώνεται από τη Νότια Ιταλία ως τη Μικρά Ασία. Η Μήλος είναι το τελευταία προς τα νοτιοανατολικά νησί των Κυκλάδων. Εξαρτημένα από τη Μήλο είναι το ερημονήσι-βοσκότοπος Πολύαιγος στα βορειοανατολικά της και η Αντίμηλος (όπου έζησαν άνθρωποι την Εποχή του Λίθου, η Εφύρα των αρχαίων, σήμερα τόπος κατοικίας αιγάγρων) στα βορειοδυτικά της. Τα Γλαρονήσια και οι Ακραδιές συμπληρώνουν το νησιωτικό σύμπλεγμα.
Σκαρφαλωμένη στην εσωτερική πλευρά του ανατολικού βραχίονα η πρωτεύουσα Μήλος ή Πλάκα απέχει 3,5 χλμ από το φυσικό λιμάνι Αδάμαντα. Εγκαταλελειμμένη, περίπου στη μέση του νησιού, η μεσαιωνική πρωτεύουσα Ζεφυρία, καταστράφηκε από το σεισμό τον 18ο αιώνα. Η Αγία Κυριακή, ο Εμπορειός, το Κλήμα, το Παλιοχώρι και ο Προβατάς είναι παράλιοι οικισμοί της Μήλου.
Ηφαιστειογενής και Λοφώδης η Κίμωλος βρίσκεται ανάμεσα στη Μήλο και τη Σίφνο. Πρωτεύουσα είναι η Κίμωλος ή Χώρα, σε ύψωμα σε θέση βενετικού κάστρου. Απέχει 1,6 χλμ από το λιμάνι Ψάθη, κοντά στην αρχαία πόλη που οι ντόπιοι την ονομάζουν Ελληνικά.
Το όνομα Μήλος
Ο πρώτος Μήλος ήταν ένας νεαρός από τη Δήλο που μετανάστευσε στην Κύπρο, όπου γνώρισε τον Άδωνι και συνδέθηκε μαζί του. Γνώρισε και την Πελία (κατά μία εκδοχή αδελφή του Άδωνι), την παντρεύτηκε και απέκτησε μαζί της τον Μήλο το δεύτερο. Ο Άδωνις έζησε έναν παράφορο έρωτα με την Αφροδίτη. Όταν το έμαθε ο Άρης, παραδοσιακά εραστής της θεάς, μεταμορφώθηκε σε αγριόχοιρο όρμησε πάνω στον Άδωνι και τον σκότωσε. Όταν ο Μήλος έμαθε το θάνατο του Άδωνι κρεμάστηκε από ένα δέντρο, το οποίο ονομάστηκε μηλέα (μηλιά). Βλέποντας τον άντρα της νεκρό η Πελία αυτοκτόνησε. Η Αφροδίτη λυπήθηκε από όλα αυτά τα τραγικά γεγονότα και έκανε τον πρώτο Μήλο φρούτο της μηλέας. Την Πελία τη μεταμόρφωσε σε περιστέρι. Έμεινε ο Μήλος ο δεύτερος τον οποίο διέταξε να πάρει τους συντρόφους του και να μετοικήσει σε ένα νησί του Αιγαίου. Ο Μήλος βρήκε το νησί, εγκαστάθηκε εκεί και του έδωσε το όνομα του.
Η Φυλακωπή της Μήλου
Η ανθρώπινη παρουσία στα νησιά είναι συνεχής από το 7.000π.Χ. ως την εποχή μας. Ο οψιδιανός η οψιανός λίθος που ακόμα εντοπίζεται στη Μήλο, απετέλεσε σπουδαίο υλικό για αιώνες. Σην εξόρυξη του και την εμπορική του εκμετάλλευση στηρίχθηκε η οικονομία της περιοχής, καθώς η πέτρα αυτή απολεπίζεται και γίνεται ιδανική αιχμή όπλου αλλά και λεπίδα ξυρίσματος και μαχαίρι.
Η μεγάλη ακμή της Μήλου εντοπίζεται στη Φυλακωπή, όπου ανασκάφηκε ολόκληρη πόλη της Εποχής του Χαλκού. Τα ευρήματα χαρακτηρίζουν τεχνοτροπία και περίοδο, στα πλαίσια του κυκλαδικού πολιτισμού, («πολιτισμός της Φυλακωπής»).
Βρέθηκαν τρεις πόλεις που χρονολογήθηκαν στα αντίστοιχα χρονικά όρια των οικισμών του βορειοανατολικού Αιγαίου: η πρώτη χτίστηκε στα 2800π.Χ. και είχε συνεχή κατοίκηση και ακμή ως τα 2100 οπότε καταστράφηκε (ίσως από σεισμό). Πάνω στα ερείπια της χρίστηκε η δεύτερη πόλη, αυτή που συμπίπτει με τη Μεσοκυκλαδική εποχή της μινωικής επιρροής. Άλλωστε ο οικιστής της Μήλου, αυτή την περίοδο, αναφέρεται ο ίδιος ο Μίνωας.
Και αυτή η πόλη χάθηκε από φυσική καταστροφή (τον 15ο αιώνα π.Χ., ίσως από την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας). Η τρίτη πόλη , στο ίδιο σημείο, είναι η πιο μεγάλη από τις προηγούμενες, με τείχη και μυκηναϊκό ανάκτορο στα βορειανατολικά όρια της. Και οι τρεις πόλεις μαρτυρούν πολιτιστική και οικονομική άνθηση, ακμή και εμπορικές σχέσεις με την Κρήτη και την ηπειρωτική χώρα. Στα αγγεία που βρέθηκαν εκεί και στις τοιχογραφίες των σπιτιών καθρεφτίζονται οι αλληλεπιδράσεις της κυκλαδικής και της μινωικής τέχνης.
Η Μήλος τα τελευταία 2500 χρόνια
Η Μήλος συμμετείχε στη ναυμαχία της Σαλαμίνας με δικό της στόλο. Αν και Δωριείς οι Μήλιοι εντάχθηκαν στην Αθηναϊκή Συμμαχία αλλά αρνήθηκαν να πληρώσουν «συμμαχικό φόρο». Ευνοϊκά διακείμενοι έναντι των Σπαρτιατών, στον πελοποννησιακό πόλεμο διακήρυξαν ουδετερότητα. Οι Αθηναίοι έκαναν απόβαση στο νησί, το λεηλάτησαν, έσφαξαν άγρια πολλούς από τους κατοίκους και το μετέτρεψαν σε αθηναϊκή κληρουχία (416π.Χ.). Μετά την ήττα των Αθηναίων στους Αιγός ποταμούς το 405 π.Χ. ο νικητής Σπαρτιάτης Λύσανδρος έπλευσε στη Μήλο, έδιωξε τους Αθηναίους και αποκατέστησε τα πράγματα.
Η Μήλος ανέκαμψε και έγινε πάλι κέντρο πολιτισμού. Στην εποχή αυτή ανήκουν το περίφημο μαρμάρινο άγαλμα του γλύπτη Σκόπα, της «Αφροδίτης της Μήλου» (μουσείο του Λούβρου), καθώς και το γιγάντιο μαρμάρινο άγαλμα του Ποσειδώνα (Αρχαιολογικό μουσείο της Αθήνας). Στη συνέχεια το νησί πέρασε διαδοχικά στην κατοχή των Μακεδόνων, στο κράτος των Πτολεμαίων και στη Ρώμη.
Οι κάτοικοι έγιναν νωρίς χριστιανοί και αυτό μαρτυρούν οι μεγάλες κατακόμβες. Ανυπότακτοι και με ανεπτυγμένο το αίσθημα της ελευθερίας, στα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντα Γ’ Ίσαυρου (717-741) επαναστάτησαν, καθώς τάχθηκαν με το μέρος των εικονολατρών.
Πέρασαν στην κατοχή των Φράγκων αλλά επαναστάτησαν εναντίον τους, αλλά χωρίς επιτυχία. Στα 1537 ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα κυρίευσε το νησί και η Μήλος μετατράπηκε σε λημέρι και ορμητήριο άγριων πειρατών. Αν και κανένας Τούρκος δεν πάτησε ποτέ εκεί, οι Μήλιοι έσπευσαν να συμμετάσχουν στη Ελληνική Επανάσταση του 1821. Εντάχθηκε στο ελληνικό κράτος με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1830, που καθόριζε την ενσωμάτωση των Κυκλάδων στο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος.
Στα 1941, οι Γερμανοί πήραν τη Μήλο, την οχύρωσαν και τη μετέτρεψαν σε βάση χερσαίων δυνάμεων από όπου ξεκινούσαν τα αποβατικά τους σκάφη στην επιχείρηση για την κατάληψη της Κρήτης.
