Η Ναυμαχία του Γέροντα ή της Μανδαλιάς υπήρξε πολεμική ναυτική συμπλοκή της Επανάστασης του 1821 κατά την οποία οι Έλληνες κατήγαγαν μεγάλη νίκη εναντίον του συνασπισμένου τουρκοαιγυπτιακού στόλου. Έλαβε χώρα στις 29 Αυγούστου 1824 στον κόλπο του Γέροντα (Τσάταλα), απέναντι από τη Λέρο. Αρχηγοί του τουρκοαιγυπτιακού στόλου ήταν ο Αιγύπτιος Ισμαήλ Γιβραλτάρ και ο Τούρκος Χοσρέφ Πασάς, που επέφεραν την καταστροφή της Κάσου και των Ψαρών, ενώ τον ελληνικό στόλο, που συνεπικουρούνταν από πυρπολικά από την Ύδρα και τις Σπέτσες, διοικούσε ο Ανδρέας Μιαούλης.

Ο Χοσρέφ, μετά τη ναυμαχία της Μυκάλης δεν είχε άλλη επιλογή από το να καταφύγει με τον στόλο του ανάμεσα στην Κω και την Αλικαρνασσό και να περιμένει ενισχύσεις από τον στόλο του Ιμπραήμ, που κατέφθασε στην περιοχή στις 19 Αυγούστου. Το πρωί της Παρασκευής, 29 Αυγούστου, οι τρεις στόλοι βρέθηκαν αντιμέτωποι στα Τσάταλα. Η απόλυτη νηνεμία που επικρατούσε όμως δυσχέραινε τις κινήσεις των ελληνικών πλοίων, ενώ τα εχθρικά αρμένιζαν υπό ελαφρού ανέμου» εναντίον τους και προσπαθούσαν να περικυκλώσουν τον ελληνικό στόλο. Ο Μιαούλης και ο Σαχτούρης με εννέα πλοία και δύο πυρπολικά, με τους πιο ικανούς και γενναίους πλοιάρχους, είχαν προχωρήσει προς τον κόλπο του Γέροντα και ο Γιβραλτάρ έδωσε διαταγή στη δεξιά πτέρυγα του στόλου του να καταστρέψει, καθώς βρέθηκαν απομονωμένοι από τον άλλο στόλο.
Η θέση της ελληνικής προφυλακής ήταν κρίσιμη. Η αριστερή όμως πτέρυγα του ελληνικού στόλου κατάλαβε το σχέδιο του εχθρού και αντέδρασε με ταχύτητα. Αρκετά άλλα πλοία έσπευσαν σε βοήθεια και την κατάσταση έσωσε το πυρπολικό του Παπανικολή. Πλέοντας επιδέξια ανάμεσα στις εχθρικές φρεγάτες τις εμπόδιζε να πλησιάσουν τα ελληνικά πλοία. Διάτρητο από τα εχθρικά βλήματα έμεινε τέλος ακυβέρνητο. Ο Παπανικολής το έκαψε και σώθηκε με τη λέμβο του. Άλλες δραματικές προσπάθειες του Ματρόζου και του Πιπίνου να προσκολλήσουν τα πυρπολικά τους σε εχθρικά πλοία απέτυχαν και τα πυρπολικά χάθηκαν. Άμεσο κίνδυνο διέτρεξε και ο Σαχτούρης που σώθηκε την τελευταία στιγμή «κατά θαύμα», χάρη στη γενναιότητα και τους επιδέξιους ελιγμούς του.
Ο Μιαούλης όμως σε λίγο, βοηθημένος από ευνοϊκό άνεμο κατόρθωσε να οδηγήσει τα πλοία έξω από τον μυχό του κόλπου. Τότε αφού ενώθηκαν με τα άλλα σχημάτισαν ενωμένη παράταξη απέναντι στον εχθρικό στόλο, που είχε ενάντιο τον άνεμο. Η κατάσταση ύστερα από αυτό πήρε αντίθετη τροπή. Οι αρχηγοί των αντίπαλων στόλων αντιλαμβάνονταν ότι από την έκβαση αυτής της ναυμαχίας κρινόταν η πορεία της Επανάστασης. Ο Ιμπραήμ έβλεπε ότι για να πλήξει καίρια την Επανάσταση έπρεπε να συντρίψει τον ελληνικό στόλο. Ο Μιαούλης από την άλλη πλευρά ήξερε καλύτερα πως μόνο η θαλάσσια δύναμη θα έσωζε τον ελληνικό Αγώνα.
Η αναμέτρηση ήταν υπεράνθρωπη για τους Έλληνες. Εκατοντάδες κανόνια έριχναν φωτιά προς όλες τις κατευθύνσεις. Ο Ιμπραήμ, από τη ναυαρχίδα του Γιβραλτάρ, ενθάρρυνε τους αξιωματικούς του. Αλλά και ο Μιαούλης ήταν αποφασισμένος ή να νικήσει ή να χαθεί. Ο συνεχής ισχυρός κανονιοβολισμός άρχισε να κάμπτει την τουρκική παράταξη, ενώ αντίθετα ηύξανε την επιθετικότητα της αιγυπτιακής.
Ο ελληνικός στόλος βρέθηκε χωρισμένος στα δύο. Το ένα μέρος του συνέχιζε τη μάχη με τον τουρκικό και το άλλο με τον αιγυπτιακό στόλο. Τότε ανέλαβαν ξανά πρωτοβουλία τα ελληνικά πυρπολικά. Το πυρπολικό του Παπαντώνη κατόρθωσε να εμπλακεί στα ξάρτια μιας μεγάλης αιγυπτιακής φρεγάτας με 44 κανόνια. Και επειδή η φωτιά μεταδιδόταν αργά, ο Μιαούλης έδωσε διαταγή και στο πυρπολικό του Βατικιώτη να επιπέσει από την άλλη πλευρά. Μέσα σε λίγη ώρα το εχθρικό πλοίο είχε λαμπαδιάσει, παρασύροντας στο θάνατο το πλήρωμα του, ενώ οι τεράστιες ποσότητες πυρομαχικών προκάλεσαν φοβερή ανατίναξη. Την ίδια τύχη είχαν και τα άλλα εχθρικά πλοία. Όλος ο στόλος προσπαθούσε να ξεφύγει από την πύρινη κόλαση. Σταμάτησε την επίθεση και άρχισε να υποχωρεί. Η ναυαρχίδα με τον Ιμπραήμ, για να μπορέσει να αποχωρήσει απαρατήρητη, έσβησε τους φανούς της. Ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος έπλευσε προς την Κω. Ο ελληνικός αγκυροβόλησε στο Γέροντα.
Η ναυμαχία του Γέροντα είναι μία από τις λαμπρότερες σελίδες της Επανάστασης του ’21. Οι αντίπαλες δυνάμεις ήταν τόσο πολύ άνισες, που η θετική έκβαση της ναυμαχίας για τους Έλληνες προκάλεσε τον θαυμασμό των ξένων. Ο Γάλλος ναύαρχος Εντμόν Ζιριέν ντε λα Γκραβιέρ (1812-1892), αναφερόμενος στη ναυμαχία του Γέροντα, παρατηρεί: «Η ναυτική ιστορία ίσως να μην έχει σελίδα περισσότερο ενδιαφέρουσα από αυτήν για έναν ναυτικό».
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών
[…] στο στενό Κω-Αλικαρνασσού (24-8-1824), στη ναυμαχία του Γέροντα (29-8-1824), στη ναυμαχία στο Ηράκλειο της Κρήτης (2-11-1824), στη […]
[…] ιδιαίτερα στις ναυμαχίες Κω-Αλικαρνασσού και Γέροντα τον Αύγουστο του […]
[…] πλοίων. Μερικές από τις σημαντικές του νίκες είναι η ναυμαχία του Γέροντα και οι ναυμαχίες στην Ικαρία και τη Μυκάλη, οι οποίες […]