Οι μεταβατικοί σταυροειδείς εγγεγραμμένοι ναοί προήλθαν από το συνδυασμό του ελεύθερου σταυρού με την τρίκλιτη θολωτή βασιλική. Οι ναοί αυτοί χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι τα γωνιακά διαμερίσματα χωρίζονται από την κάθετη κεραία του σταυρού με τοίχους στους οποίους ανοίγονται από μια στενή χαμηλή δίοδος. Τα γωνιακά διαμερίσματα στεγάζονται με καμάρες παράλληλες στον κατά μήκος άξονα του ναού. Ο τρούλλος στηρίζεται στα τόξα των τοίχων του σταυρικού πυρήνα του ναού και όχι σε ογκώδεις πεσσούς. Οι αψίδες κολλούν στον εγγεγραμμένο σταυρό χωρίς τη μεσολάβηση διαίτερου χώρου για το ιερό.
Ο τύπος εξελίχθηκε βαθμηδόν: α) Με τον περιορισμό του μήκους του ναού, β) Με την διεύρυνση των ανοιγμάτων, που έχουν οι μεταξύ των κλιτών τοίχοι, που περιορίστηκαν με τον καιρό σε παραστάδες κολλημένες στον ανατολικό και δυτικό τοίχο και σε πεσσούς που στηρίζουν τον τρούλλο. Με τον τρόπο αυτό τα γωνιακά διαμερίσματα μετέχουν στον κεντρικό χώρο και έτσι αυτός απλώνεται πλέον σε ολόκληρο το τετράγωνο.
Υπήρξαν όμως πολλές βαθμίδες περαιτέρω εξέλιξης. Άλλοτε οι πεσσοί που κρατούν τον τρούλλο τετραγωνίζονται ή αντικαθίστανται από κίονες και καταργούνται σε πολλές περιπτώσεις οι παραστάδες του ανατολικού και δυτικού τοίχου. Έτσι προκύπτει ο «επαρχιακός» ή ελλαδικός απλός τετρακιόνιος ναός.
Άλλοτε με κίονες αντικαθίστανται μόνο οι δυτικοί πεσσοί του μεταβατικού τύπου, ενώ η ανατολική κεραία του σταυτού χωρίζεται από τα εκατέρωθεν της πλάγια διαμερίσματα με τοίχους που διατρυπώνται από στενά κα χαμηλά τοξωτά ανοίγματα και έτσι προέκυψε ο δικιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός που είναι πολύ διαδεδομένος στη Νότια Ελλάδα.
Σπάνια απαντάται μια τρίτη παραλλαγή του σταυροεδούς εγγεγραμμένου ναού που προήλθε από τους μεταβατικούς. Το δυτικό σκέλος του σταυρού είναι βραχύτερο του ανατολικού, τα ανοίγματα των τοίχων καταργούνται και έτσι οι τοίχοι παίρνουν τη μορφή παραστάδων που εξέχουν στον δυτικό τοίχο.
Το σημαντικότερομνημείο αυτού του τύπου, χρονολογημένο στον 9ο αιώνα, είναι η Παναγία η Σκριπού στην Βοιωτία. Δεύτερο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα είναι η Παναγία Παναξιώτισσα στη Γαβρολίμνη Αιτωλοακαρνανίας. Ο επιβλητικός αυτός ναός βρίσκεται δύο χλμ έξω από το χωριό Γαβρολίμνη. Το μνημείο χρονολογείται στο β΄μισό του 10ου αιώνα.
Ο ναός εχει εσωτερικά την ίδια διάταξη με τον πολύ παλιότερο ναό της Επισκοπής Ευρυτανίας. Ο τρούλλος είναι ψηλός, κυλινδρικός. Τα γωνιακά διαμερίσματα στεγάζονται πολύ χαμηλότερα από τις κεραίες του σταυρού, χωρίζονται από το κεντρικό κλίτος με συνεχείς τοίχους και επικοινωνούν με αυτά τα μικρά τοξωτά ανοίγματα. Οι αψίδες είναι ημικυκλικές, η δε μεσαία πολύ μεγαλύτερη και ψηλότερη από των παραβημάτων. Ο νάρθηκας καλύπεται με χαμηλή καμάρα, που διακόπτεται στη μέση από άλλη ψηλότερη εγκάρσια. Ο ναός έχει λίγα και μονόλοβα παράθυρα εκτός της κεντρικής αψίδας που έχει τρίλοβο.
