Τα τρία κόμματα, που πρωταγωνίστησαν στην πολιτική ζωή της Ελλάδας κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα άρχισαν να χάνουν την πολιτική τους αξία. Στην πολιτική σκηνή εμφανίστηκαν δύο ιδεολογίες που εκφράστηκαν από τα δύο πλέον κόμματα, το «Νεωτερικό» κόμμα του Χαρίλαου Τρικούπη και το «Εθνικό» κόμμα του Θεόδωρου Δηλιγιάννη.
Για τον Τρικούπη νεωτερισμός ήταν η διάκριση των εξουσιών και η ανάπτυξη της ιδιωτικής κοινωνίας μέχρι την αυτονόμησή της. Για τους αντιπάλους του, «εθνική» ήταν αυτή καθαυτή η ανάπτυξη του ανάμικτου «κρατικο-κοινωνικού» συγκροτήματος, μέσα στο οποίο έδρευαν αναπόσπαστα και τα ιδιωτικά συμφέροντα. Έτσι ο αγώνας μεταξύ των δύο παρατάξεων αναφερόταν πρώτιστα στη χρήση της κρατικής μηχανής, και γι΄ αυτό ήταν κατευθείαν πολιτικός. Από τα ίδια πολιτικά προγράμματα, του Τρικούπη ήταν περισσότερο εντοπισμένο κοινωνικά: εξυπηρέτηση του μεγάλου ιδιωτικού κεφαλαίου στην πορεία για την αστικοποίηση και τον εξευρωπαϊσμό των κοινωνικών σχέσεων.
Οι επιδιώξεις του Δηλιγιάννη ήταν λιγότερο χρωματισμένες ταξικά, πράγμα που επέτρεπε τη συνύπαρξη στον ίδιο χώρο «όλων των δυσαρεστημένων από την άκρα δεξιά ως την άκρα αριστερά». Κοινός παρονομαστής μέσα στο δηλιγιαννικό συνονθύλευμα ήταν η άρνηση του χωρισμού των εξουσιών. Κεντρικός στόχος του αντιτρικουπισμού ήταν όχι ο μερισμός, αλλά η συγκέντρωση των εξουσιών και η διεύθυνση τους από την πολιτική. Χαρακτηριστικό του Τρικούπη ήταν το πάθος για τη οικονομική ανάπτυξη, ενώ των αντιπάλων του το πάθος για την αναρρίχηση στα δημόσια αξιώματα και για την κυριαρχία της πολιτικής εξουσίας πάνω στην οικονομική.
Έτσι ο Τρικούπης κατηγορήθηκε ως «πλουτοκράτης», ενώ οι αντίπαλοί του ως «αρχομανείς». Στην ολιγαρχία του πλούτου αντιτάχθηκε η ολιγαρχία της πολιτικής ζωής. Η πρώτη χειραγωγήθηκε από τους κεφαλαιούχους, ενώ η δεύτερη από το πνεύμα του μικροαστισμού και του λαϊκισμού. Μέσα στο δηλιγιαννικό στρατόπεδο βρέθηκαν επίσης και οι προερχόμενοι από τα παλαιά «τζάκια» και τον κοτζαμπασισμό. Όμως τα παλαιά αυτά στρώματα είχαν ξεπέσει οριστικά. Τους ήταν αδύνατο πια να λειτουργήσουν «οπισθοδρομικά» σαν μια «φεουδαρχική αντίδραση». Αντίθετα η πολιτική τους παρουσία πήρε αναπότρεπτα τη μορφή της «αρχομανίας», της «θεσιθηρίας», της δημοσιοϋπαλληλίας. Έτσι ο παλαιός κοτζαμπασισμός εμφανίστηκε με τη μορφή του εκσυγχρονισμένου μικροαστισμού και λαϊκισμού.
Οι μεταβολές της ελληνικής κοινωνίας μετά το 1860 ήταν μεγάλες και οριστικές: στο εξής το βασικό δίλημμα δεν ήταν πια αν η Ελλάδα θα πήγαινε προς τα εμπρός ή προς τα πίσω, αλλά αν η Ελλάδα θα ακολουθούσε το δρόμο της ανάπτυξης του κεφαλαίου ή την προοπτική του μικροαστισμού. Το κράτος, για τον Τρικούπη ήταν ένα εργαλείο για την οικονομική ανάπτυξη, ενώ για τον Δηλιγιάννη ήταν ένας αντικειμενικός στόχος. Ο Τρικούπης στόχευε στο να χρησιμοποιήσει το κράτος, ενώ ο Δηλγιάννης στο να το κατακτήσει.
Ο τρικουπισμός συνέχισε την παράδοση του κόμματος του Αλέξανδρου Μαυροκροδάτου. Άμεσα κληρονόμησε τους οπαδούς του κόμματος του Δημητρίου Βούλγαρη, στους οποίους προστέθηκαν και τα υπολλείμματα των οπαδών των Δεληγιώργη και Ζαΐμη. Παρ΄όλα αυτά το κόμμα του Τρικούπη ήταν κάτι το νέο. Εμφανίστηκε τη στιγμή που η «ουτοπία» του εξευρωπαϊσμού άρχιζε να εμφανίζεται σαν μια ρεαλιστική δυνατότητα. Γύρω από τον Τρικούπη συσπειρώθηκαν οι κύκλοι του νέου κεφαλαίου και οι κορυφαίοι του ελληνισμού της διασποράς.
Ήταν η πρώτη φορά στην ιστορία του ελληνικού κράτους κατά την οποία οι κύκλοι αυτοί επεδίωκαν κάτι το θετικά προσδιορισμένο στον ελλαδικό χώρο: να ανοίξουν στη Ελλάδα ένα καινούργιο επιχειρηματικό χώρο. Η εκβιομηχάνιση ήταν επίσης μία από τις δυνατότητες που ανοίγονταν στα νέα επιχειρηματικά σχέδια. Ήταν η πρώτη φορά που το σύνολο σχεδόν του επιχειρηματικού κόσμου ενδιαφερόταν για την αξιοποίηση της ελληνικής αγοράς, ιδιωτικής και δημόσιας. Ο Τρικούπης εξέφραζε όχι μόνο την προσπάθεια για αυτονόμηση του επιχειρηματικού πεδίου από το κράτος, αλλά και την υπαγωγή του τελευταίου στην προοπτική ανάπτυξης του ιδιωτικού κεφαλαίου. Γι΄ αυτό ο τρικουπισμός παρά τις καταβολές του, αποτελούσε ένα κίνημα απόλυτα νέο.
Από την άλλη, ο δηλιγιαννισμός ή μάλλον ο αντι-τρικουπισμός, αποτελούσε ένα κίνημα όχι λιγότερο νέο από το προηγούμενο. Προερχόταν ασφαλώς από την παράδοση του Ιωάννη Κωλέττη και του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου. Στις γραμμές του βρίσκουμε οπαδούς των παλαιών κομμάτων με το γαλλικό και ρωσικό προσανατολισμό. Φαίνεται ότι το κοινό στοιχείο και των δύο αυτών τάσεων ήταν ο αντι-αγγλισμός ο οποίος τις οδήγησε ως την συγχώνευση σε ένα εναίο κόμμα. Ο αντι-αγγλισμός του κόμματος αυτού έγινε πιο έκδηλος όταν αργότερα άρχισε να εγκαταλείπει και τη Ρωσία και τη Γαλλία, προκειμένου να βρεθεί την ίδια πλευρά με το ανερχόμενο στρατόπεδο της κεντρικής Ευρώπης και ειδικότερα με τη Γερμανία.
Στο αντιτρικουπικό στρατόπεδο συγκεντρώθηκαν τα στοιχεία του εγχώριου (μικρο)αστισμού. Ολόκληρο το απρόσωπο πλέγμα σχέσεων γύρω από το κράτος. και την πολιτική εξουσία προσπάθησε να αποτρέψει τον επιδιωκώμενο έλεγχο του μεγάλου ιδιωτικού κεφαλαίου, αλλά ήθελαν να το θέσουν υπό τον έλεγχο της κρατικής μηχανής. Στιγμάτισαν με υστερικό πάθος την κερδοσκοπία, το χρηματιστήριο, το χρηματικό κεφάλαιο, τον χρηματικό πλούτο, την τοκογυφία, την τραπεζική παντοδυναμία. Κήρυσσαν τον πόλεμο στους ξένους, στην Ευρώπη, στους πλούσιους Έλληνες της διασποράς. Παρ΄ όλα αυτά ήταν υπέρ των παραγωγικών επενδύσεων, μέσα από ένα κατάλληλο κυβερνητικό προσανατολισμό.
Παρά την παραδοσιακή μορφή πολλών από αυτούς που μετείχαν στη δηλιγιαννική παράταξη, ωστόσο έχουμε να κάνουμε με ένα φαινόμενο εξίσου νέο με τον τρικουπισμό. Το φαινόμενο αυτό είναι νέο όχι μόνο με βάση τη προέλευση των στρωμάτων που το συγκροτούσαν, αλλά με βάση τις επιδιώξεις τους. Δεν είναι τυχαίο ότι οι επιδιώξεις αυτές, ξεκινώντας από ένα δημαγωγικό αντι-τρικουπισμό, κατέληξαν να αναφέρονται όλο και περισσότερο στο γερμανικό αναπτυξιακό υπόδειγμα.
Στον φιλελευθερισμό του αγγλικού κόμματος του Τρικούπη, αντέτασσαν πρότυπα εμπνευσμένα από τον Κρόμγουελ και τον Βίσμαρκ. Έτσι ο δηλιγιαννισμός, στην προσπάθειά του να εμποδίσει το τρικουπικό έργο, κατέληξε να διαμορφώσει στη πράξη ένα πρόγραμμα με αναφορές, όχι στο παρελθόν, αλλά στο παρόν και στο μέλλον. Το πρόγραμα αυτό αντιτίθετο στο τρικουπικό, αλλά αυτό δεν σημαίνει και ότι επεδίωκε το γύρισμα της ιστορίας προς τα πίσω. Αντίθετα επεδίωκε έναν ορισμένο κοινωνικό εκσυγχρονισμό με άξονα της όλης προσπάθειας το κράτος.
Ενώ ο Τρικούπης προσέβλεπε στην αγγλική κοινωνία και γι΄αυτό επεδίωκε να ενισχύσει την οικονομία και να αποδυναμώσει την πολιτική εξουσία, ο Δηλιγιάννης επεδίωκε ακριβώς το αντίθετο: ισχυρή πολιτική εξουσία που να ελέγχει την οικονομία. Ο Θ. Δηλιγιάννης ξιφουλκούσε κατά της πλουτοκρατίας, κατά του χρηματικού και χρηματιστικού κεφαλαίου, υποσχόταν ένα συνδυασμό της οικονομικής προόδου, με την κοινωνική δικαιοσύνη και κυρίως επιζητούσε να ενισχύσει τη δύναμη του κράτους. Είχε ως κανόνα της διεθνούς πολιτικής του την υποστήριξη της Γαλλίας, όμως ερωτοτροπούσε ακόμα και με τη Ρωσία και θαύμαζε βαθύτατα τη Γερμανία. Έτσι κατόρθωσε να συσπειρώσει γύρω του ολόκληρη την αντιτρικουπική πανσπερμία.
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους