Ο Προμηθέας ήταν θεός της φωτιάς, της προνοηικότητας και της επινοητικότητας, μυθολογούμενος ως δημιουργός και προστάτης του ανθρωπίνου γένους ή ως γενάρχης των ανθρώπων και εισηγητής του πολιτισμού και γενεαλογούμενος, σύμφωνα με την Θεογονία του Ησιόδου, ως γιος του Τιτάνα Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης, αδελφός του Επιμηθέα, του Άτλαντα και Μενοίτιου ή, κατά τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου, γιος της Θέμιδας ή της Γης, που βέβαια κατά την πρωτοποριακή αισχυλική ερμηνεία είναι πολλών ονομάτων μορφή μία.
Σύμφωνα με την Ησιόδεια Θεογονία, ο Προμηθέας, ως μέλος της οικογένειας των Τιτάνων, ανήκε στην παράταξη των παλαιότερων θεών, που ο Δίας αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει και να συντρίψει, εφόσον δεν αναγνώριζαν το πρωτείο του. Σύμφωνα με άλλες εκδοχές του μύθου που ακολουθεί και ο Αισχύλος, ο Προμηθέας κατά την Τιτανομαχία, πολέμησε στο πλευρό του Δία, μάλιστα διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο, τόσο πριν όσο και μετά την επικράτηση του αρχηγού των Ολύμπιων θεών, ως σοφός και έμπιστος σύμβουλός του.
Σύμφωνα με άλλο μύθο, αντιμετωπίζοντας την αδιαφορία του Δία για την τύχη του ανθρώπινου γένους ενήργησε με πολλή τόλμη και σοφές προβλέψεις και πέτυχε να σώσει την ανθρωπότητα από αφανισμό. Έτσι, όπως είναι γνωστό κυρίως από τον Αισχύλο, αυτός έβαλε στο νου των ανθρώπων πολλές ελπίδες, που τους έκαναν να μην βλέπουν σε κάθε βήμα τους τον κίνδυνο του αφανισμού, τους προμήθευσε την φωτιά, κοινό ωφέλημα για τους θνητούς» και «μεγάλη ευκολία και δάσκαλος της τέχνης», τους δίδαξε ο ίδιος τις τέχνες και τις επιστήμες και τους έδειξε «τις ανατολές και τις δύσεις των άστρων», τους αριθμούς και τα γράμματα, αυτός έζεψε τα καματερά στο σίδερο, το αλέτρι και το άλογο στο άρμα, επινόησε τα πλεούμενα, τα φάρμακα για τις αρρώστιες, τις προβλέψεις για το μέλλον κα τα κρυμμένα στα βάθη της γης ωφελήματα, το χαλκό, τον σίδηρο, τον άργυρο και τον χρυσό.
Σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου, όταν θεοί και άνθρωποι συγκεντρώθηκαν στη Μηκώνη, την κατοπινή Σικυώνα, για να ορίσουν τα δικαιώματα του καθενός, ο Προμηθέας αμφισβητώντας την εξουσία του Δία, θέλησε να τον ξεγελάσει και γι΄αυτό πήρε ένα βόδι, το έσφαξε, το έγδαρε, το κομμάτιασε, έκοψε και το τομάρι στα δύο, ύστερα με το ένα κομμάτι τύλιξε όλα τα ψαχνά και με το άλλο τα λίπη και τα κόκκαλα και τα έβαλε μπροστά στο Δία, προτείνοντας σε αυτόν να διαλέξει, οπότε ο Δίας πήρε το τομάρι με τα λίπη και τα κόκκαλα και άφησε το άλλο με τα ψαχνά, που ο Προμηθέας τα πρόσφερε στους ανθρώπους, εγκαινιάζοντας έτσι την συνήθεια να τρώνε αυτοί τα ψαχνά από τα ζώα της θυσίας και να καίνε τα λίπη και τα κόκκαλα. Τότε, όπως αναφέρεται, οργίστηκε ο Δίας με τον Προμηθέα και τους προστατευομένους του και γι΄αυτό πρόσταξε να πλάσουν τη γυναίκα ως πηγή τη δυστυχίας των ανθρώπων (Πανδώρα).
Ως εχθρός του Δία ο Προμηθέας κατά την ευρύτερη εκδοχή του μύθου τιμωρήθηκε με το κάρφωμά του στην κορυφή του Καυκάσου, όπου ένας αετός ορμούσε κάθε μέρα και του έτρωγε το συκώτι, που ξαναγινόταν, και αυτό το μαρτύριο κράτησε, ώσπου πέρασε ο Ηρακλής και τον απελευθέρωσε. Η απελευθέρωση του Προμηθέα έγινε με την συγκατάθεση του Δία, ο οποίος είτε έδωσε χάρη τους αντιπάλους του είτε έλαβε ως αντάλλαγμα από τον Προμηθέα τη συμβουλή του για το πως θα μπορούσε να αποφύγει τη γέννηση γιου ισχυρότερου από τον ίδιο με κίνδυνο να εκθρονιστεί από αυτόν είτε άφησε τα πράγματα να εξελιχθούν έτσι ώστε να δοξαστεί ο γιος του Ηρακλής.
Από τον μύθο του Άτλαντα φαίνεται ότι ο Προμηθέας κοσμογονικά λειτουργεί σαν ακρογωνιαίος λίθος του οικοδομήματος του σύμπαντος και ένα σημείο προσανατολισμού (Προμηθέας-Ανατολή: Άτλας-Δύση). Από αυτή τη θεμελιακή παράσταση βγαίνει ο λόγος του δεσμώτη, δικαιολογημένος από την αρχική φύση του Προμηθέα ως προολυμπιακού θεού. Ο λυόμενος Προμηθέας δεν ανήκει στην πρώτη μορφή του μύθου και δεν εντάσσεται στις θεογονικές διαδικασίες, αλλά αποτελεί στοιχείο εγκωμιαστικό του Δία και του Ηρακλή στο μύθο τους καθαυτόν, που τους δείχνει θεούς προσωπικούς, όχι δυνάμεις κοσμογονικές.
Ο πυρφόρος θεός, το πνεύμα της φωτιάς, ήταν επόμενο να μυθοποιηθεί και σαν θεσμοθέτης της εστίας, του βωμού, της θυσίας, με τα σχετικά έθιμα και ακολούθως σαν εφευρέτης κάθε τέχνης, που εξαρτάται από τη χρήση της φωτιάς, ιδιαίτερα στην Αθήνα, όπου οι πολλές συντεχνίες τιμούσαν τον Προμηθέα πλάι στην Αθηνά και τον Ήφαιστο.
Από τη σημασία της φωτιάς για τη συντήρηση του ανθρώπου και την εξέλιξη του πολιτισμού εξηγείται η σύνδεση του Προμηθέα με ανθρωπογονικές παραστάσεις, ακριβώς στα πρότυπα της κεραμεικής που μεταχειρίζεται τη φωτιά επίσης με την ιδέα του υπερασπιστή του ανθρώπινου γένους, ήρωα του πολιτισμού, όπως με κάθε επινοητικότητα, εφόσον Προ- μαθ- εύς είναι αυτός που προμαθαίνει, που προνοεί, σε αντίθεση με τον επίτηδες πλασμένο αδελφό του, Επιμηθέα. Εδώ εντάσσεται όχι μόνο η μυθοποιία για σύμβολο του Δία, ως βασιλιά των θεών αλλά και ο συμβολισμός του πνεύματος ανεξαρτησίας απέναντι στην εξουσία, με έργα τέχνης από τον Αισχύλο ως τον Γκαίτε και τον Μπετόβεν.
Η Διός απάτη στη Μηκώνη, κατά την ησιόδεια εκδοχή της, μολονότι παρωδία, διασώζει κάποια στοιχεία, από τον αρχικό μύθο του Προμηθέα ως πνεύματος της φωτιάς: α) Ο δόλιος και πανούργος εχθρός και χλευαστής του Δία, η ενσάρκωση της ασέβειας, κατάγεται από το κυριολεκτικά και μεταφορικά, ελεύθερο πνεύμα της φωτιάς, το επινοητικό και προνητικό, που, συνδυασμένο στο μύθο και τη λατρεία με την μαντική πρόγνωση, δοξολογείται στην αντιπαράσταση της πνευματικής και φυσικής δύναμης.
β) Η εξαπάτηση του Δία, με πρότυπο το ξεγέλασμα του δαίμονα, από την πρακτική της μαγείας, συνήθως με σκοπό την αποτροπή κάποιας βλαπτικής επενέργειας του, κινείται πάντα μέσα στο θεσμολογικό πλαίσιο της θυσίας σαν μαγικής τελετουργίας: από τη μία, με την πρωτοβουλία του ίδιου του πνεύματος της φωτιάς, δικαιολογεί την ανάγκη των ανθρώπων να τρώνε από τα κρέατα του βωμού και από την άλλη, με την άρνηση της προσφοράς της πρώτης μερίδας στον Δία, αναφέρεται σε τυπικό σχετικό με την ιεροτελεστία μπροστά στο βωμό, κυρωτικό της βασιλικής εξουσίας.
γ) Ο αίτιος της προσφοράς των ανθρώπων, με την κλοπή φωτιάς και τη δημιουργία της Πανδώρας, είναι η γελοιογραφία ενός δημιουργικού θεού, προστάτη του ανθρωπίνου γένους και ήρωα του πολιτισμού.
δ) Το όρνεο, που κάθε μέρα τρώει το συκώτι του Τιτάνα, έχει πρότυπο το δαιμονικό που καταβροχθίζει τον ήλιο, όπως φαίνεται από διάφορες δοξασίες των πρωτόγονων για τον ήλιο και το φεγγάρι, την ανατολή και τη δύση, τη χασοφεγγαριά και τις εκλείψεις. Προκειμένου για τον Προμηθέα σαν πυρφόρο θεό, το θέμα είναι καίριο: με το φαγωμένο συκώτι, που ξαναγίνεται την άλλη μέρα για να ξαναφαγωθεί, προσφέρεται μυθική εξήγηση γιατί ο Ήλιος, κατά τη διατύπωση του Ηράκλειτου, είναι νέος εφ’ ημέρη.
Με πληροφορίες από: Παγκόσμια Μυθολογία