Ο Κόδρος ήταν βασιλιάς της Αθήνας, ο τελευταίος. Προβλήθηκε ως πρότυπο του μονάρχη που αυτοθυσιάζεται για τη σωτηρία της χώρας του. Κατά τις αθηναϊκές παραδόσεις, που έχουν διασωθεί κυρίως στο λόγο του Λουκούργου Κατά Λεωκράτους, στα αρχαία σχόλια στο Συμπόσιο του Πλάτωνα και στον Παυσανία, ο πατέρας του Κόδρου, ο Μέλανθος, είχε έρθει στην Αττική από την Πύλο, όταν οι Ηρακλείδες έδιωξαν από εκεί τη γενιά του, δηλαδή τη γενιά του Νηλέα, που οι ρίζες της, όπως πίστευαν, έφταναν μέχρι τον Δευκαλίωνα.
Ο Μέλανθος, όπως αναφέρεται, ήρθε στην Αττική σε εποχή που οι Αθηναίοι είχαν προστριβές με τους άρχοντες της Βοιωτίας για ορισμένα αμφισβητούμενα εδάφη πάνω στα σύνορά τους και οι Βοιωτοί είχαν προτείνει να λυθεί η διαφορά με μονομαχία των δύο βασιλέων. Τότε ο βασιλιάς της Αθήνας, Θυμοίτης, γενεαλογούμενος ως τελευταίος απόγονος του Θησέα, γέρος πια και ανήμπορος, προκήρυξε ότι όποιος ήθελε να επωμιστεί τον κίνδυνο και να μονομαχήσει με τον αντίπαλο βασιλιά και έβγαινε νικητής θα κληρονομούσε τη βασιλική εξουσία. Σε αυτήν την περίσταση παρουσιάστηκε ο Μέλανθος, ο οποίος πέτυχε να σκοτώσει τον αντίπαλο με πονηριά δηλαδή με το να του αποσπάσει την προσοχή του και έτσι κληρονόμησε τον θρόνο της Αθήνας.
Στα χρόνια της βασιλείας του Μελάνθου έλεγαν ότι ήρθαν στην Αττική οι Ίωνες, στους οποίους οι Αθηναίοι έδωσαν τόπο να εγκατασταθούν, όχι μόνο γιατί αυτοί ήταν, όπως πίστευαν, απόγονοι του Αθηναίου ήρωα Ίωνα, αλλά και γιατί οι ίδιοι οι Αθηναίοι είχαν αρχίσει να φοβούνται εισβολή Δωριέων στην Αττική. Κατά τη σχετική παράδοση, πραγματικά οι Δωριείς επιχείρησαν εισβολή στην Αττική, όταν ο Κόδρος είχε διαδεχτεί τον πατέρα του. Τότε το μαντείο των Δελφών, που ρωτήθηκε από τους επιτιθέμενους, έδωσε χρησμό ότι αυτοί θα μπορούσαν να γίνουν κύριοι της Αθήνας, μόνο αν ο βασιλιάς τους απέφευγε τον σκοτωμό.
Όταν το έμαθε αυτό ο Κόδρος πλησίασε το στρατόπεδο των εχθρών, μεταμφιεσμένος σε ξυλοκόπο, επιτέθηκε σε δύο από αυτούς, και τη στιγμή που χτυπούσε τον έναν δέχθηκε θανάσιμο χτύπημα ο ίδιος από τον άλλο. Έτσι, αφού μαθεύτηκε ο θάνατος του κόδρου, οι Δωριείς κατάλαβαν ότι δεν μπορούσαν να πετύχουν τον σκοπό τους και έλυσαν την πολιορκία της Αθήνας. Σχετικά αναφέρεται ότι από τότε οι Αθηναίοι κατήργησαν την βασιλεία, γιατί κατάλαβαν ότι ήταν δύσκολο να βρουν ξανά βασιλιά, που θα ήταν έτοιμος να θυσιαστεί για την πατρίδα. Αντίθετα, σύμφωνα με άλλες εκδοχές, οι απόγονοι του Κόδρου κυβέρνησαν την Αθήνα για πολλές γενιές, και μάλιστα οι γιοι του, επικεφαλής πολλών Αθηναίων και Ιώνων, ίδρυσαν τις δώδεκα μεγάλεις πόλεις της Ιωνίας στη Μικρά Ασία. Η ιωνική δωδεκάπολη απαιτούσε ο Κόδρος να έχει πολλούς γιους. Ωστόσο η πλαστότητα διαφαίνεται και από το γεγονός ότι αρκετά ονόματα επαναλαμβάνονται με παραλλαγές. Άνδροκλος-Ανδραίμων, Δάμασος-Δαμασίχθων.
Ο Κόδρος είναι «πλάσμα» με πρότυπο τους Κοδρίδες, τους «ενδοξότατους» ηγεμόνες της Ιωνίας και προβλήθηκε από τους Αθηναίους, στα πλαίσια της πολιτικής ηγεμονίας τους, σαν είδος γενάρχη, όπως ο Ίων από τους Ίωνες, ο Αχαιός από τους Αχαιούς κλπ. Η αθηναϊκή επιγραφική μαρτυρία για κοινό ιερό του Κόδρου, του Νηλέα και της Βασίλης, που βέβαια είναι θεότητες του Κάτω Κόσμου, υποδηλώνει τη λατρευτική αφετηρία του μύθου του Κόδρου. Λατρευτική προέλευση έχει επίσης και ο πατέρας του Κόδρου, ο Μέλανθος, ένας από τους θεούς της βλάστησης, όπως ο Υάκινθος, που αναφέρεται στην πολιορκία της Αθήνας από τον Μίνωα.
Το γνωστό από τα ηρωικά έπη ήθος των βασιλέων δεν απαντά στα πρόσωπα του Μέλανθου και του Κόδρου, αφού ο πρώτος από αυτούς κερδίζει τον αγώνα με πονηριά και ο δεύτερος πεθαίνει σαν ξυλοκόπος. Το κατόρθωμα του Μέλανθου έχει πρότυπο ένα στοιχείο γνωστό από παραμύθια, όπου το παλικάρι πετυχαίνει κάτι δύσκολο σε μια ξένη χώρα και ο βασιλιάς της του δίνει το θρόνο του. Στην περίπτωση του Μέλανθου το μόνο που λείπει είναι βέβαια η βασιλοπούλα, που θα συμπλήρωνε το έπαθλο. Επίσης η εξαπάτηση του αντιπάλου είναι παρμένη από τα ίδια πρότυπα. Εδώ η απάτη του Μέλανθου προσφερόταν και σε μια ακόμη παρετυμολογική εξήγηση για τα Απατούρια, την αθηναϊκή γιορτή. Μόνο το στήσιμο της μονομαχίας των βασιλέων είναι σύμφωνο με τα ηρωικά πρότυπα με τα γνωστά από τους μύθους των Επτά επί Θήβας (Πολυνείκης-Ετεοκλής) και του Τρωικού πολέμου (Πάρις-Μενέλαος).
Η αυτοθυσία του Κόδρου είναι ήδη πολύ μακριά από την παλαιότερη ηρωική παράδοση και το ήθος του ήρωα, εντελώς ξένο προς το ήθος των βασιλέων της μυκηναϊκής εποχής, θυμίζει μόνο του Ευριπίδη τους ήρωες και κυρίως τις ηρωίδες. Στην αρχική μορφή του μύθου ο Κόδρος θα έπεφτε όχι σαν ξυλοκόπος, αλλά ενί προμάχοισι, όπως ταίριαζε στους βασιλείς της ηρωικής εποχής. Οπωσδήποτε όμως το να αυτοθυσιαστεί ο μη Αθηναίος Κόδρος για τη σωτηρία της Αθήνας είναι τόσο απίθανο όσο και το να αναλάβει ο υποτιθέμενος πατέρας του να κάνει αυτό που δεν μπορούσαν οι αυτόχθονες, απόγονοι του Θησέα, και να τους πάρει το θρόνο με τη συγκατάθεσή τους (από όπου φαίνεται ότι ο μύθος του Μελάνθου κατασκευάστηκε ύστερα απο το μύθο του Κόδρου μόνο και μόνο για να εξηγήσει το πως βρέθηκε βασιλιάς της Αθήνας ένας ήρωας που δεν ήταν αυτόχθων).
Καθώς ο μύθος του Κόδρου πλάστηκε σε εποχή που η Αθήνα δεν είχε πια βασιλείς, ήταν επόμενο, σε δεύτερο στάδιο μυθοπλασίας, να χρησιμοποιηθεί και σαν εξήγηση για την κατάργηση της βασιλείας, με την προβολή της ανεπανάληπτης αυτοθυσίας του ηγέτη, με πλαίσιο την αναξιότητα των τελευταίων απογόνων του Θησέα και το πέρασμα της εξουσίας σε ξένα χέρια. Αν η αυτοθυσία του Κόδρου, καθαυτήν εντελώς απίθανη για τους ηρωικούς χρόνους, ήταν σύμφωνη με την αρχαιότερη τοπική παράδοση τς Αθήνας, όχι μόνο δεν θα επέφερε την κατάργηση της βασιλείας, αλλά θα στερέωνε το θεσμό, κάνοντας τους πολίτες της Αθήνας ιδιαίτερα περήφανους για τους άρχοντές τους, που προσφέρουν τη ζωή τους στη σωτηρία του συνόλου.
Στοιχεία από την ιστορία της Αθήνας σε διάστημα πάνω από τρεις αιώνες έχουν συμπτυχθεί εδώ σε τρεις διαδοχικές γενιές, δηλαδή από τον πατέρα ως τους γιους του Κόδρου: Μετακινήσεις φυλών με αντίστοιχη πίεση πάνω στην Αττική, πληθυσμαικές προσμίξεις μέσα στην Αττική, με την εισδοχή ομάδων από Αχαιούς και Ίωνες, ανεπάρκεια του παλαιού μυκηναϊκού κράτους της Αθήνας μπροστά στις νέες καταστάσεις, επιθέσεις από Βοιωτούς και Δωριείς της Πελοποννήσου, μετά την εγκατάστασή τους στον ιστορικό χώρο τους, και απόκρουσή τους από τους Αθηναίους, ενισχυμένους με επήλυδες, νέα εθνική συνείδηση του σύνθετου πληθυσμού της Αττικής, αναμόρφωση και εξέλιξη του αθηναϊκού κράτους, υπερπληθυσμός στην Αττική και μετανάστευση στις Κυκλάδες, στο ανατολικό Αιγαίο και στην Μικρά Ασία.
Με πληροφορίες από: Παγκόσμια Μυθολογία