Ο Άτλας ήταν ένας από τους Τιτάνες και κατά μια εκδοχή αρχηγός τους. Κατά τη Θεογονία του Ησιόδου ήταν γιος του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης και αδελφός του Μενοίτιου, του Προμηθέα και του Επιμηθέα. Σύμφωνα με άλλες εκδοχές, πατέρας του ήταν ο Ουρανός ή ο Αιθέρας ή ο Ποσειδώνας και μητέρα του η Ημέρα ή η Γη, ή η Θέμις ή η Ωκεανίδα Ασία ή η Λιβύη ή κάποια άλλη θεά.
Ο Άτλας, σύμφωνα με παραλλαγές του μύθου ενώθηκε με την Πλειόνη ή την Ωκεανίδα Αίθρα ή την Εσπερίδα και έκανε παιδιά τον Έσπερο, που κατά μία εκδοχή ήταν αδελφός του και που για την εξαιρετική ευσέβειά του οι θεοί τον πήραν στον ουρανό και τον έκαναν λαμπερό αστέρι, τον Ύαντα και τις Υάδες που έγιναν επίσης άστρα, και πάνω από όλα τις επτά πανέμορφες κοπέλες, τα επτά αστέρια της Πούλιας, τις Πλειάδες, που ήταν γνωστές ως Ατλαντίδες, από το όνομα του πατέρα τους. Ως κόρες του Άτλαντα αναφέρονται ακόμα η Καλυψώ, που ήθελε να κρατήσει τον Οδυσσέα κοντά της για πάντα, και η Πασιφάη.
Ο Άτλας τιμωρήθηκε από τον Δία είτε για τη συμμετοχή του στην Τιτανομαχία, είτε γιατί ήταν μαζί με τους Τιτάνες που κατασπάραξαν τον Διόνυσο είτε γιατί αυτός και τα αδέλφια του περιφρονούσαν γενικά τον Δία και δεν ήθελαν να τον αναγνωρίσουν ως βασιλιά των θεών. Έτσι όταν οι Ολύμπιοι νίκησναν τους αντιπάλους τους, ο Δίας κατακεραύνωσε το Μενοίτιο και τον Επιμηθέα και τους έριξε στο Έρεβος, ενώ το Προμηθέα κα τον Άτλαντα, τους έβαλε τον πρώτο στην Ανατολή πάνω στον Καύκασο και τον δεύτερο στη Δύση, εκεί που οι Εσπείδες επιτηρούν τα «χρυσά μήλα». Κατά την ησιόδεια περιγραφή, στα πέρατα της γης, μπροστά στο σπίτι της Νύχτας ή στα σύνορα του Χάους, εκεί που είναι οι ρίζες της Γης και του Πόντου και του Ουρανού και του Ταρτάρου.
Σε αυτόν τον τόπο ο Άτλας στέκεται καταδικασμένος και στηρίζει αιώνια, με το κεφάλι και με τα χέρια ή με τους ώμους ή με τη ράχη, τον ουρανό πάνω από τη γη ή τον ουρανό και τη γη μαζί, ή την κολόνα που πατά ο ουρανός και η γη. Από αυτή τη θέση ο Άτλας ξέρει όλο το βάθος της θάλσσας και όλα τα μυστικά του κόσμου.
Στην μακρινή Δύση είχε συναντήσει τον Άτλαντα ο Ηρακλής, πραγματοποιώντας έναν από τους άθλους του, δηλαδή να πάρει τα μήλα των Εσπερίδων. Τότε ο Άτλας επιθυμώντας να λυτρωθεί από τη αιώνια καταδίκη του, ακούμπησε το φορτίο στους ώμους του Ηρακλή, πρόθυμος να πάει ο ίδιος να πάρει τα μήλα, να τα μεταφέρει στο Άργος και να τα παραδώσει στον βασιλιά Ευρυσθέα, έχοντας στο νου του να μην επιστρέψει. Ο Ηρακλής, όμως, που στο μεταξύ είχε ταξιδέψει στον Καύκασο, είχε ελευθερώσει τον Προμηθέα και προειδοποιηθεί από αυτόν να προσέχει μήπως ο Άτλας τον ξεγελάσει, κατάλαβε την πονηριά, ζήτησε ένα μαξιλάρι, τάχα να μην τον κόβει το βάρος στον ώμο, και πάνω στην στη μετακίνηση ξαναφόρτωσε τον ουρανό στον Άτλαντα. Πήρε τα μήλα και έφυγε.
Σύμφωνα με άλλη παράδοση, ο Ηρακλής πέτυχε τότε να σκοτώσει τους ληστές που είχαν αρπάξει τις κόρες του Άτλαντα και να τις ξαναφέρει σώες στον πατέρα τους, που, εκδηλώνοντας την ευγνωμοσύνη του, δίδαξε στον Ηρακλή τα μυστικά του ουρανού και την αστρονομία. Ακόμη παραδίδεται ότι στη μακρινή Δύση επισκέφθηκε τον Άτλαντα και ο Περσέας, ότι ο Άτλας δεν τον καλοδέχτηκε, ότι αποπειράθηκε να τον σκοτώσει, ότι ο Περσέας του έδειξε την κεφαλή της Μέδουσας και τον απολίθωσε και έτσι ο Άτλας μεταμορφώθηκε σε ένα μεγάλο βουνό, στην Αφρική ή κάπου μακρύτερα. Τέλος, ο Άτλας, ως πρωτότοκος γιος του Ποσειδώνα, είχε οριστεί από τον πατέρα του βασιλιάς σε μια χώρα που είχε ονομαστεί Ατλαντίδα.
Ερμηνεία
Η αρχική φύση του Άτλαντα ως θεού του ουρανού γίνεται φανερή από τις μυθολογούμενες πολλαπλές σχέσεις του με τα ουράνια σώματα και φαινόμενα, δηλαδή με τον Ουρανό, τον Αιθέρα ή την Αίθρα και την Αίθουσα, την Ημέρα και τη Νύχτα, την Σελήνη ή την Πασιφάη, τον Έσπερο, τις Πλειάδες και τις Υάδες, την Ηλέκτρα, την Στερόπη, δηλαδή την αστραπή, και την Κελαινώ, δηλαδή την σκοτεινή, καθώς και με ηλιακούς θεούς όπως ο Προμηθέας, ο Περσέας και ο Ηρακλής.
Ίχνη της καταγωγής αυτού του θεού εντοπίζονται στην Πελοπόννησο, και ακριβέστερα στην Αρκαδία. Έτσι, από τις κόρες του η Μαία ενώνεται με τον Δία στο όρος Κυλλήνη και φέρνει στον κόσμο τον Ερμή, που είναι θεός του Αέρα, η Κελαινώ γεννά από τον Ποσειδώνα τον Λύκο, που είναι θεός του φωτός, η Στερόπη που παίρνει άνδρα τον Οινόμαο στην Πίσα, η Μερόπη παίρνει τον Σίσυφο στην Κόρινθο και η Ταϋγέτη από την ένωση της με τον Δία φέρνει στον κόσμο τον Λακεδαίμονα. Ακόμα και ο δράκος που επιτηρεί τα χρυσά μήλα, έχει το αρκαδικό όνομα του ποταμού Λάδωνα.
Από τη φύση του Άτλαντα ως τοπικού θεού του ουρανού εξηγείται τόσο η ένταξη του στον κοσμογονικό μύθο όσο και ο ρόλος του ως αντίπαλος του Δία, με αποτέλεσμα την καταδίκη του, σύμφωνα με την οποία είναι υποχρεωμένος να στηρίζει με τη δύναμή του τον ουράνιο θόλο πάνω από τη γη. Με αυτό το έργο του Άτλαντα αισθητοποιείται η πρωταρχική φάση διαμόρφωσης του κόσμου. Έτσι το έργο του Άτλαντα έχει την ίδια σημασία με την πράξη του Κρόνου, που, με ευνουχισμό, χωρίζει για πάντα τον Ουρανό από τη Γη.
Σύμφωνα με το παραπάνω ο Άτλας, που στηρίζει με το σώμα του είτε τον ουρανό σαν οροφή είτε τον κίονα ή τους κίονες, δγηλαδή τα στηρίγματα του ουρανού, είτε τα θεμέλια του κόσμου, καθώχς είναι θαμμένος, όπως και οι άλλοι Τιτάνες στα Τάρταρα, βαθιά κάτω από τη γη, σε όλες τις εκδοές του μύθου του, έχει πρότυπο τη βασική πανανθρώπινη ιδέα ότι ο κόσμος είναι κατασκευασμένος σαν οικοδόμημα με θεμέλια, κίονες και οροφή.
Ο Άτλας και τα αδέλφια του θα πρέπει να προσωποποιούσαν τους τέσσερις ακρογωνιαίους λίθους στο οικοδόμημα του κόσμου και τα αντίστοιχα σημεία του ορίζοντα, που βέβαια είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τις θεογονικές παραστάσεις. Το έργο του Άτλαντα στο θεογονικό μύθο δηλώνεται και με το όνομά του: Άτλας είναι ο «αταλάντευτος», ο ανθεκτικός αυτός που μπορεί και υπομένει να σηκώνει βάρη, όνομα συγγενικό με της Αταλάντης, του Τάλω, του ηλιακού θεού της Κρήτης, όπως επίσης του Τάνταλου και του Τελαμώνα.
Μετά τη σύνδεση του Άτλαντα με τον ολυμπιακό θεογονικό μύθο, κυρίως με την Τιτανομαχία, και αφού οι Έλληνες με τα ταξίδια διεύρυναν το γεωργραφικό ορίζοντά τους, μετέθεσαν τον παλαιό τοπικό θεό του ουρανού από την Αρκαδία στη μακρινή Δύση. Δηλαδή στην αρχικά φανταστική χώρα με τον κήπο των θεών, όπου οι Εσπερίδες επιβλέπουν τα χρυσά μήλα, και αργότερα, με τις ορθολογιστικές τάσεις, στην ομώνυμη οροσειρά της βορειοδυτικής Αφρικής ή και έξω από την Μεσόγειο στον Ωκεανό, στον οποίο ο Άτλας έδωσε το όνομά του, τον Ατλαντικό.
Για την θέση του Άτλαντα στον Ατλαντικό, οι ορθολογιστικές τάσεις, με αφετηρία την αρχική ιδιότητα του Άτλαντα ως γενάρχη της αρκαδικής θεογονίας, εξυπηρετήθηκαν με το να τον κάνουν επώνυμο ήρωα και πρώτο βασιλιά της Ατλαντίδας. Τέλος, οι ορθολογικές ερμηνείες εξυπηρετήθηκαν και με την προβολή του Άτλαντα ως ήρωα του πολιτισμού, εφευρέτη και πρώτου δασκάλου της Αστρονομίας. Και σε αυτήν την περίπτωση βοήθησαν τόσο η αρχική ιδιότητα του Άτλαντα ως θεού του ουρανού όσο και το κοσμογονικό θέμα του θεογονικού μύθου: έτσι ο θεός του ουρανού, που ξέρει τα μυστικά του χώρου της επικράτειας τους, έγινε και αστρονόμος.
Με πληροφορίες από: Παγκόσμια Μυθολογία