Μετά την πτώση της Κρήτης το 1669 και το άδοξο τέλος της βενετικής κυριαρχίας στην Πελοπόννησο το 1715, τα νησιά του Ιονίου με τα ηπειρωτικά τους εξαρτήματα και τα Κύθηρα απέμειναν οι μόνες κτήσεις της Βενετίας στον ελληνικό χώρο. Έτσι ως τα τέλη του 18ου αιώνα και παρά την απόπειρα των Οθωμανών να επωφεληθούν από τις ήττες της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας στην Πελοπόννησο, για να διαφιλονικήσουν την κυριότητα τους και να απωθήσουν οριστικά τους Βενετούς από τα ελληνικά πελάγη, η μακραίωνη ήδη βενετική κυριαρχία στα νησιά του Ιονίου διατηρήθηκε αδιατάρακτη και μάλιστα επεκτάθηκε το 1684 και στην έως τότε τουρκοκρατούμενη Λευκάδα, η κατοχή της οποίας επικυρώθηκε στους Βενετούς με τη συνθήκη του Κάρλοβιτς το 1699.
Η άλωση της Κρήτης από τους Τούρκους δημιούργησε νέα κατάστηση πραγμάτων στον βενετοκρατούμενο ελληνικό χώρο. Η τουρκική κατάκτηση της μεγαλονήσου υπήρξε βαρύ πλήγμα για την Γαληντάτη Δημοκρατία της Βενετίας, γιατί όχι μόνο έχασε τη σπουδαιότερη και πολυτιμότερη αποικία της στη Μεσόγειο, αλλά, κυρίως γιατί μειώθηκε το γόητρο και η επιρροή της στην Ανατολή.
Τα Επτάνησα, βενετικές κτήσεις που συμμερίστηκαν τις τύχες της μητρόπολης στους δύο τελευταίους αιώνες της κυριαρχίας της, απέκτησαν ιδιαίτερη σημασία μετά την απώλεια της Κρήτης. Το 1671, δύο μόλις χρόνια μετά την πτώση στου Χάνδακα στους Τούρκους, ο Bernardin Dona, ανώτερος Βενετός αξιωματούχος έλεγε στη σύγκλητο: «Η Κέρκυρα είναι το μόνο παράθυρο από όπου μπαίνει το φως από την Ανατολή, για να λαμπρύνει αυτήν την πατρίδα. Ας προσέξουμε να το κρατήσουμε ανοιχτό, γιατί αν κλείσει δεν θα ξημερώσει παρά η μέρα της δυστυχίας».
Τα νησιά του Ιονίου συνδέθηκαν άμεσα με την κρητική τραγωδία. Η επτανησιακή γη δέχθηκε φιλόξενα το μεγάλο προσφυγικό κύμα των Κρητικών που, προτιμώντας τον εκπατρισμό από την δουλεία, έφθασαν εκεί, είτε για να εγκατασταθούν οριστικά είτε για να διεκπεραιωθούν στη δυτική Ευρώπη. Οι προσφυγικές αυτές μάζες συνετέλεσαν στην ανανέωση του πληθυσμού των Ιονίων νήσων και στη μεταφύτευση στον επτανησιακό χώρο άξιων πνευματικών και καλλιτεχνικών μακρόχρονων παραδόσεων και νέων ρευμάτων ιδεών, που έδρασαν τόσο στην κοινωνική δομή όσο και στην πνευματική δημιουργία της Επτανήσου.
Κοινωνικές εξελίξεις στα νησιά του Ιονίου
Τα νησιά του Ιονίου στη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων της βενετικής κυριαρχίας αναστατώθηκαν από τις διαμάχες που εκδηλώθηκαν ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις. Ενώ τους προηγούμενους αιώνες η διχόνοια ανάμεσα στους ευγενείς και στους αστούς περιοριζόταν σε λίγα μόνο άτομα, στα τέλη του 17ου αιώνα οι αστοί απέκτησαν ταξική συνείδηση και αξίωσαν να συμπεριληφθούν στο συμβούλιο των ευγενών.
Οι αστοί της Ζακύνθου κατόρθωσαν να εισδύσουν στο τοπικό συμβούλιο των ευγενών ύστερα από τη συμφωνία του 1683. Σύμφωνα δηλαδή με κοινή απόφαση ευγενών και αστών, που εγκρίθηκε από τη βενετική σύγκλητο, οι αστοί μπορούσαν να εκλεγούν στη θέση ευγενών οικογενειών που είχαν εκλείψει. Συγχρόνως ορίσθηκε ο αριθμός των μελών του συμβουλίου σε 93. Με αυτόν τον τρόπο οι βενετικές αρχές προσπάθησαν να καταπραΰνουν τα αναστατωμένα από τις πολλές διαφωνίες πνεύματα και να δώσουν ένα τέλος σε όλες τις διενέξεις.
Στην Κεφαλληνία, η εισαγωγή αδιακρίτως νέων οικογενειών στο συμβούλιο των ευγενών είχε ως αποτέλεσμα, το 1750, να αυξηθούν τα μέλη του σε 6.000. Οι Κερκυραίοι και ο Ζακυνθινοί όχι μόνο δεν αναγνώριζαν τους ευγενείς της Κεφαλληνίας αλλά τους αποκαλούσαν και «ακάθαρτους». Με τόσο μεγάλο αριθμό μελών το συμβούλιο δύσκολα μπορούσε να συγκληθεί, γι΄αυτό πολλές φορές, για να αποφευχθεί η αναρχία και η οχλαγωγία, που συνήθως επικρατούσε, αναλάμβανε καθήκοντα συμβουλίου ο προβλεπτής του νησιού και διόριζε αυτός τις αρχές.
Στην Κέρκυρα οι αστοί, με υπόμνημα που υπέβαλαν το 1790 στον έκτακτο προβλεπτή Νικόλαο Erizzo, ζήτησαν τη σύσταση ιδιαίτερου σώματος, που θα εκπροσωπούσε την τάξη τους και τον σχηματισμό ειδικής βίβλου των αστών. Οι ευγενείς όμως αντέδρασαν με πείσμα σε αυτό το αίτημα και προσπάθησαν να αποδείξουν με υπόμνημά τους και αυτοί προς τη βενετική σύγκλητο, πόσο επιζήμια θα ήταν για την κυβένηση η δημιουργία αυτού του σώματος.
Η πάλη τάξεων δεν εκδηλώθηκε μόνο ανάμεσα στα δύο αυτά ανώτερα κοινωνικά στρώματα, των ευγενών και των αστών. Η ύπαιθρος άρχισε και αυτή σιγά σιγά να εναντιώνεται στην πόλη, γιατί ο κάθε χωρικός έβλεπε στα πρόσωπα των ευγενών και των αστών τους εκμεταλλευτές των συμφερόντων του. Ο λαός αναγκάστηκε να απονέμει μόνος του τη δικαιοσύνη με αποτέλεσμα την επικράτηση της αναρχίας και της διαφθοράς. Η εχθρότητα ανάμεσα στο λαό και στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις κατέληγε συχνά σε λαϊκές εξεγέρσεις, όπως το «Ρεμπελιό των Ποπολάρων» στην Ζάκυνθο το 1628, που κράτησε τέσσερα χρόνια και η στάση της Κέρκυρας το 1640.
Το 1712, ο φόνος ενός παιδιού ση Ζάκυνθο, που οι ντόπιοι απέδωσαν στους Εβραίους, έγινε αφορμή να εξεγερθεί ο λαός εννατίον τους. Η εχθρική γενικά στάση του λαού απέναντι στους Εβραίους οφειλόταν στην τοκογλυφία που αυτοί ασκούσαν, η οποία έπληττε κυρίως τις λαϊκές μάζες. Η ίδρυση ενεχειροδανειστηρίου στα τέλη του 17ου αιώνα στα Επτάνησα έθεσε τέρμα σε αυτή τη μάστιγα. Έπειτα από τα γεγονότα του 1712, οι Ζακυνθυνοί με αίτησή τους προς τη βενετική σύγκλητο ζήτησαν τον περιορσμό των Εβραίων σε ιδιαίτερη συνοικία. Η Βενετία δέχθηκε το αίτημά τους και έτσι χτίστηκε το Γκέττο.
Με την πάροδο του χρόνου, το χάσμα που χώριζε τους άρχοντες από τον λαό γινόταν μεγαλύτερο και οι βενετικές αρχές δεν είχαν πια τη δύναμη να επιβάλουν τους νόμους και να διατηρήσουν την τάξη. Αλλά και οι ανώτεροι Βενετοί αξιωματούχοι προκαλούσαν συχνά με την αυταρχικότητά τους την αντίδραση των ευγενών και των αστών. Στην Κεφαλληνία, από τις αρχές του 18ου αιώνα, δύο ισχυρές οικογένειες, των Άννινων και των Μεταξάδων, συνέστησαν δύο μεγάλα κόμματα και διαίρεσαν ολόκληρο το νησί σε δύο αντίπαλες παρατάξεις. Οι Άννινοι κυριαρχούσαν στα χωριά Δειληνάτα, Χαλιοτάτα, Διγαλέτο και Κομητάτα, ενώ τα προπύργια της άλλης ομάδας ήταν τα Βαλσαμάτα, Σιμωτάτα και Μακρυότικα.
Αποτέλεσμα αυτής της αντίθεσης ανάμεσα στα δύο κόμματα ήταν οι συχνές ένοπλες συγκρούσεις των χωρικών, τις οποίες η τοπική κυβέρνηση αδυνατούσε να επέμβει. Περιφρονώντας τις αρχές και τους νόμους, οι κάτοικοι του νησιού, με την προστασία πότε της μιας και πότε της άλλης παράταξης, διέπρατταν καθημερινά φόνους, ληστείες και εμπρησμούς. Η προσπάθεια των Βενετών να επιβάλουν την τάξη, στέλνοντας στα απρόσιτα εκείνα χωριά στρατιωτικά αποσπάσματα, κατέληγε σε αποτυχία. Οι χωρικοί όχι μόνο απέκρουαν τις κυβερνητικές δυνάμεις με όπλα, αλλά συχνά συνελάμβαναν και τους δημοσίους υπαλλήλους.
Παρακμή της βενετικής κυριαρχίας
Οι σεισμοί και οι επιδημίες που έπλητταν τα Επτάνησα, ιδιαίτερα την Κεφαλληνία και τη Ζάκυνθο, συντελούσαν στη δημογραφική πτώση των νησιών και παρέλυαν συγχρόνως κάθε οικονομική δραστηριότητα. Άμεσο αντίκτυπο στην τοπική οικονομία είχε η πειρταεία, γιατί ήταν ένας τρόπος συσσώρευσης κεφαλαίου και γιατί έδινε, παράλληλα, στους πειρατές την ευκαιρία να αναπτύξουν εμπορική δραστηριότητα. Τα λιμάνια των νησιών του Ιονίου χρησίμευαν για καταφύγιο των πολάριθμων ξένων και ντόπιων κουρσάρων και πειρατών. Στην ανάπτυξη της πειρατείας συνετέλεσαν οι διάφοροι πόλεμοι. Η Βενετία ευνόησε τις επιθέσεις Ελλήνων κουρσάρων και πειρατών εναντίον των Τούρκων, αλλά και εναντίον των Γάλλων.
Η γεωργία στα τέλη του 18ου αιώνα είχε περιέλθει σε μαρασμό. Στην Κεφαλληνία η βαριά φορολογία και η παρακμή της γεωργίας εξανάγκαζαν τους χωρικούς να μεταναστεύσουν. Η Βενετία απαγόρευσε τη μετανάστευση, επιβάλλοντας αυστηρές ποινές. Το μεταναστευτικό ρεύμα όμως δεν σταμάτησε. Αντίθετα, οι Κεφαλλονίτες έπαιρναν μαζί τους και τις οικογένειες τους για να αποφεύγουν τα αντίποινα.
Τα νησιά του Ιονίου, στις παραμονές της πτώσης της Βενετίας παρουσίαζαν 1.000.000 λίρες το χρόνο έλλειμμα και η μητρόπολη αδυνατούσε να το καλύψει. Τα επτανησιακά ταμεία ήταν άδεια,το διοικητικό σύστημα με τις καταχρήσεις των υπαλλήλων είχε χαλαρώσει, τα οχυρά είχαν εγκαταλειφθεί. Ο τελευταίος προβλεπτής της Κέρκυρας προκάλεσε ακούσιες ή εκούσιες προσφορές. Η θλιβερή οικονομική κατάσταση στα νησιά του Ιονίου αντανακλούσε την παρακμή της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας.
Πολιτικά και οικονομικά εξαντλημένη έχοντας χάσει την κυριαρχική της θέση στο λεκανοπέδο της ανατολικής Μεεσογείου, η Βενετία δεν ήταν πια σε θέση να συγκρατήσει τις κτήσεις της. Περιορισμένη στα Επτάνησα δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει τον ξένο εμπορικό ανταγωνισμό. Το τέλος μιας από τις μεγαλύτερες ναυτικές δυνάμεις της Ευρώπης είχε φθάσει. Η συνθήκη του Campoformio μεταξύ Γαλλίας και Αυστρίας (17 Οκτωβρίου 1797) σήμανε την κατάλυση της Δημοκρατίας του Αγίου Μάρκου και συγχρόνως το τέλος της βενετικής κυριαρχίας στα νησιά του Ιονίου, που τα κατέλαβαν οι Γάλλοι.
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους