Οι Παυλικιανοί δημιουργήθηκαν κυρίως στις περιοχές της Μικράς Ασίας. Παρ΄όλο τον πολιτικό και στρατιωτικό χαρακτήρα που πήραν τον 9ο αιώνα ήταν μία από τις θρηκευτικές αιρέσεις που εμφανίστηκαν και έδρασαν στη Μικρά Ασία. Το κίνημά τους ονομάστηκε παυλικιανισμός. Οι Βογόμιλοι, ήταν χριστιανική κοινότητα η οποία άνθισε στα Βαλκάνια την περίοδο μεταξύ του 10ου αιώνα και του 15ου αιώνα. Εμφανίστηκε στη Βουλγαρία γύρω στο 950 και ενσωμάτωσε κάποια νεομανιχαϊστικά και παυλικιανικά στοιχεία. Η θρησκευτική κίνηση εμφανίστηκε αρχικά στην Αρμενία και τη Μικρά Ασία, και δέχτηκε αργότερα σλαβονικές επιδράσεις που αποσκοπούσαν στη μεταρρύθμιση της προσφάτως ιδρυθείσας Βουλγαρικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Πέρα από την επικράτεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και τα Βαλκάνια (Βουλγαρία, Βοσνία, Σερβία), το βογομιλικό κίνημα επεκτάθηκε μέχρι την Ιταλία, τη Ρηνανία (Γερμανία) και τη Γαλλία. Το θρησκευτικό αυτό κίνημα περιγράφεται και ως Βογομιλισμός.

Παυλικιανοί
Η αίρεση των Παυλικιανών φαίνεται ότι δεν υπήρξε όμοια σε όλη την ιστορικής της διαδρομή. Δέχθηκε την επίδραση των κατά καιρούς πνευματικών διδασκάλων, που ήταν θρησκευτικοί και πολιτικοί ταυτόχρονα αρχηγοί της κοινότητας ως τον θάνατο του διδασκάλου Σεργίου-Τυχικού. Ιδιαίτερα ο διδάσκαλος Σέργιος επέδρασε έντονα με την προσωπικότητα του στη διαμόρφωση της θρησκευτικής πίστης των Παυλικιανών.
Ο παυλικιανισμός είναι αίρεση διιστική. Πιστεύει δηλαδή στην ύπαρξη δύο θεών, ενός κακού που δημιουργού του κόσμου τούτου, και ενός καλού, δημιουργού του μέλλοντος κόσμου. Οι σύγχρονες τους πηγές συνέδεσαν τους Παυλικιανούς με τους Μανιχαίους. Ο παυλικιανισμός φαίνεται να έχει κάποια σχέση με τη διδασκαλία του Μαρκίωνος, που είναι και αυτή διιστική. Αυτή η ομοιότητα όμως σταματά ακριβώς στο σημείο αυτό, δηλαδή στην ύπαρξη δύο θεών. Οι ίδιοι οι Παυλικιανοί αρνούνταν ότι είναι αιρετικοί, αρνούνταν κάθε σχέση με άλλες αιρέσεις, αυτοαποκαλούνταν «χριστιανοί» και ονόμαζαν τους Ορθόδοξους Έλληνες «Ρωμαίους».
Ο παυλικιανισμός, παρά την πολεμική φάση στη οποία κατέληξε και που προκάλεσε την καταστροφή του, ήταν ένα φαινόμενο θρησκευτικό και δεν είχε συγκεκριμένους οικονομικούς και κοινωνικούς στόχους.Επίσης, παρά την διάδοση στην βυζαντινή Μικρά Ασία, ακόμη και στην ίδια την Κωνσταντινούπολη, υπήρξε φαινόμενο τοπικό των συνόρων και συγκεκριμένα των συρο-αρμενικών.
Ωστόσο, δεν θα έπρεπε να παραγνωρίζονται ορισμένα εθνικά χαρακτηριστικά του. Ο παυλικιανισμός αποτελεί επιστροφή στις πηγές του ευαγγελικού Χριστιανισμού, που στηρίζεται στη διδασκαλία του Χριστού και του Αποστόλου Παύλου. Παρουσιάζει για την εποχή του πρωτοτυπία και ενδιαφέρον, αλλά δεν αποτελεί, όπως μερικοί μελετητές υποστήριξαν, μια κίνηση ανάλογη με την θρησκευτική Μεταρρύθμιση στη Δύση, ούτε μια σχυρή και επικίνδυνη χωριστική τάση. Ωστόσο, καθώς εντάχθηκε μέσα στο πλέγμα των αραβοβυζαντινών συγκρούσεων του 9ου αιώνα έπαιξε κάποια στιγμή αποφασιστικό ρόλο στις σχέσεις Βυζαντινών και Αράβων στη Μικρά Ασία.
Βογόμιλοι ή Θεόφιλοι
Η ονομασία «Βογόμιλοι» κατά μία εκδοχή επινοήθηκε από έναν μοναχό το 1050 με βάση το όνομα του γνωστότερου δραστήριου κήρυκά τους, του ιερέα Βογόμιλου, δηλαδή «Θεόφιλου» από το βουλγαρικό μπογκομίλ, ο οποίος είχε ως κέντρο της δράσης του την Φιλιππούπολη κατά τον 9ο αιώνα, ενώ, κατά άλλη εκδοχή, τους αποκαλούσαν γενικότερα με αυτό το όνομα που σήμαινε «Θεόφιλοι».
Κεντρικό στοιχείο της διδασκαλίας των Βογόμιλων αποτελούσε η πεποίθηση ότι ο ορατός, υλικός κόσμος κυβερνάται από τον Σατανά. Απέρριπταν την ιεραρχία της διοικούσας Εκκλησίας, και θεωρούσαν εσφαλμένα τα δόγματα που αφορούσαν μεταξύ άλλων την απόδοση τιμής στις ιερές εικόνες, στο σταυρό και τα ιερά λείψανα -τα οποία θεωρούσαν ειδωλολατρεία- και στους αγίους και δεν αποδέχονταν τα εκκλησιαστικά μυστήρια, τον νηπιοβαπτισμό, τη Θεία Ευχαριστία και τα δόγματα περί Αειπάρθενου και Θεοτόκου της μητέρας του Ιησού Χριστού.
Απέρριπταν γενικά αυτά που θεωρούσαν ως κοσμική και εκκλησιαστική εξουσία καθώς πίστευαν ότι έχουν ανθρώπινη προέλευση, αρνούμενοι την πληρωμή φόρων και τη συμμετοχή στον πόλεμο. Θεωρούσαν τους ναούς της επίσημης Εκκλησίας ως κατοικίες δαιμόνων. Καταδίκαζαν δραστηριότητες που έφερναν τον άνθρωπο κοντά στην ύλη, όπως η κρεοφαγία και η οινοποσία, και τηρούσαν αυστηρές νηστείες. Η ηθική τους αυστηρότητα αναγνωριζόταν ακόμη και από τους εχθρούς τους.
Δήλωναν πίστη στον Πατέρα, τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα. Δεν αποδέχονταν κάποια συγκεκριμένη τριαδιστική θεωρία και ενώ ισχυρίζονταν ότι ομολογούσαν [το δόγμα του] Θεού σύμφωνα με την εκκλησία, στην πραγματικότητα το αρνούνταν, δηλαδή έδιναν διαφορετική ερμηνεία. Οι Βογόμιλοι δέχονταν ως αγαθό Θεό την αγία τριάδα και ως κακό Θεό τον σατανά και ότι «ο υιός και το άγιον πνεύμα μετά την συμπλήρωσιν του έργου αυτών θα επιστρέψωσιν εις τον πατέρα, ο οποίος θα γίνει πάλιν μονοπρόσωπος», το οποίο αποτελή σαφή διαφοροποίηση από το ορθόδοξο δόγμα της Αγίας Τριάδος.
Αποδέχονταν ως ιερά συγγράμματα την Καινή Διαθήκη και τους Προφήτες και τους Ψαλμούς από την Παλαιά Διαθήκη και απέρριπταν την Πεντάτευχο και τα ιστορικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης. Εκτός από την Αγία Γραφή χρησιμοποιούσαν και πολλά απόκρυφα βιβλία. Οι Βογίμιλοι ήταν ένθερμοι υποστηρικτές της μετάφρασης της Αγίας Γραφής στη γλώσσα του λαού. Επιπλέον, εξασκούσαν και χρησιμοποιούσαν ιδιαίτερα τη μνήμη τους, καθώς απαιτούνταν από τα μέλη της ομάδας να αποστηθίζουν μεγάλα τμήματα της Αγίας Γραφής. Βογόμιλοι είχαν απομνημονεύσει ολόκληρη την Αγία Γραφή, ενώ όλα τα μέλη τους ήξεραν από μνήμης ολόκληρη την Καινή Διαθήκη. Έφτασαν σε μια μορφή Χριστιανοσύνης που έμοιαζε με την πρώτη Εκκλησία, αλλά οφειλόταν στην προσεκτική ανάγνωση της Αγίας Γραφής. Ήταν επίσης κληρονόμοι Χριστιανών της Ανατολής οι οποίοι είχαν διατηρήσει ιδέες και πρακτικές οι οποίες ίσχυαν κατά τους πρώτους αιώνες.
Σύμφωνα με τον Ostrogorsky, οι Βογόμιλοι ως έκφραση «διαμαρτυρίας κατά της τάξεως των κυβερνώντων, των ισχυρών και των πλουσίων» όπως και άλλες παρόμοιας αντίληψης ομάδες, παρουσίαζαν άνθηση περιοδικά, και δεν απέρριπταν μόνο την κρατική εξουσία ή την Ορθόδοξη Εκκλησία: «η αίρεση αυτή άνθιζε ιδιαίτερα σε εποχές κρίσεως και ανάγκης, γιατί σε τέτοιες ακριβώς εποχές η βασικά απαισιόδοξη κοσμοθεωρία της, που δεν απορρίπτει μόνο μια ορισμένη τάξη αλλά τον επίγειο κόσμο σαν τέτοιο, βρίσκει πλούσιο έδαφος και εντυπωσιάζει περισσότερο με τη διαμαρτυρία της».
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους
[…] οι Καθάρ, οι Καθαροί, είχαν σχέση μεγάλη με τους Βογομίλους, δηλαδή εμμέσως με τους Παυλικιανούς. Πιθανόν, κατά τη […]
[…] σε σχέση με τους Παυλικιανούς και τους Βογομίλους. Οι Παυλικιανοί ήταν σε εξέλιξη παράλληλα με την Εικονομαχία και οι […]