Μετά την νίκη στο Άκτιο και την κατάλυση του πτολεμαϊκού κράτους έμεινε μόνος άρχοντας στη Ρώμη ο Οκταβιανός Αύγουστος (63π.Χ.-14μ.Χ.). Μετά την εγκαθίδρυση της μονοκρατορίας του Αυγούστου αρχίζει να διαφαίνεται μια ενιαία μεθοδική βούληση, που επιτυγχάνει να χρησιμοποιήσει την εξωτερική πολιτική για να κατευθύνει την εξέλιξη του κράτους και να αντικαταστήσει ασυνέπειες του παρελθόντος με ενιαία σύλληψη στο τομέα της εδαφικής επέκτασης. Το παράδοξο είναι ότι ο Οκταβιανός Αύγουστος επέζησε στην συνείδηση των επόμενων γενεών ως αυτοκράτωρ της ειρήνης. Ο ίδιος τόνισε στις «Πράξεις» του ότι κατά τη διάρκεια της αρχής του τρεις φορές κλείσθηκε η πύλη του Ιανού, σημάδι ότι η ειρήνη επικρατούσε σε γη και θάλασσα, γεγονός που, όπως υπογραμμίζει ο Αύγουστος, πριν από αυτόν δύο φορές είχε συμβεί.
Η δραστηριότητα του Οκταβιανού κατανεμόταν, όπως είναι φυσικό, διαφορετικό κατά περιόδους και για τις επιμέρους περιοχές του κράτους. Γενικά, η κύρια κατεύθυνση των κατακτήσεων στράφηκε κυρίως προς τη Δύση. Οι επιχειρήσεις όμως επηρεάσθηκαν αποφασιστικά από τις ενδοπολιτικές συγκυρίες και από τις συνέπειες της οικογενειακής πολιτικής του Αυγούστου.
Διεύρυνση των συνόρων σε μεγάλη έκταση έγινε στην Ανατολή μόνο κατά την πρώτη περίοδο της αρχής του Αυγούστου και κυρίως ως συνακόλουθο των εμφυλίων πολέμων που τερματίστηκαν με την νίκη στο Άκτιο (31π.Χ.), την κατάληψη της Αλεξάνδρειας και τον θάνατο της Κλεοπάτρας και του Μάρκου Αντώνιου. Από οικονομική και πολιτική άποψη η προσάρτηση της Αιγύπτου από τον Οκταβιανό έχει τις σοβαρότερες πολιτικές συνέπειες. Την εύφορη χώρα κατέστησε προσωπική κτήση του αυτοκράτορα, δεν την άφησε ποτέ να γίνει επίσημα επαρχία, και απέκλεισε έτσι εκ των προτέρων κάθε αξίωση της Συγκλήτου να έχει γνώμη.
Κατά τα άλλα ο Οκταβαινός διατήρησε το σύστημα των πελατικών κρατών και ηγεμόνων, όπως ήταν επί Πομπηίου ή και επί Μάρκου Αντωνίου. Ορισμένες περιοχές που δωρήθηκαν από τον Αντώνιο στα παιδιά της Κελοπάτρας και τα δικά του, όπως η Κύπρος, η Κυρήνη, η Κιλικία και τμήματα της Συρίας υπήχθησαν και πάλι το ρωμαϊκό επαρχιακό σύστημα. Στη Μικρά Ασία το βασίλειο των Γαλατών μετατράπηκε το 25π.Χ. σε ρωμαϊκή επαρχία από τον Εύξενο Πόντο ως την Μεσόγειο θάλασσα. Όσοι από τους βασιλείς ή δυνάστες είχαν συνταχθεί έγκαιρα με την παράταξη που νίκησε στους εμφυλίους πολέμους στη Ρώμη διατήρησαν την εξουσία τους.
Αν και η ρωμαϊκή κοινή γνώμη περίμενε από τον Οκταβιανό να εκκαθαρίσει το παρθικό ζήτημα, αυτός απέφυγε συνειδητά οποιαδήποτε εδαφική επέκταση προς αυτήν την κατεύθυνση. Ίσως επικράτησε στον Οκταβιανό η γεωπολιτική άποψη ότι ένα κράτος που είχε το επίκεντρό του στην Ιταλία δεν έπρεπε να μεταθέσει το βάρος του πολύ προς την Ανατολή.
Το κέντρο βάρος της εξωτερικής και στρατιωτικής πολιτικής του Οκταβιανού Αυγούστου, καθώς και των επεκτατικών του επιχειρήσεων, βρισκόταν το δυτικό τμήμα του κράτους. Εκεί παρέμεναν πάνω από 100 χρόνια εκκρεμή ζητήματα, που θα έπρεπε να είχαν λυθεί νωρίτερα. Αυτό ισχύει κυρίως για τη βόρεια Ιταλία και την περιοχή των Άλπεων, που εξακολουθούσαν στις αρχές των χρόνων του Αυγούστου να είναι ανεξάρτητες. Στη Γαλατία μπορούσε κανείς να φάσει μόνο από την παραλιακή οδό, αλλά και όχι από τις διαβάσεις των Άπλεων, χωρίς τουλάχιστον να περάσει από εχθρικό έδαφος. Και με την Ανατολή όμως δεν υπήρχε καμία συνεχής και ευχερής χερσαία σύνδεση παρά την κατοχή των δαλματικών ακτών και τις μικρές εδαφικές κατακτήσεις του Οκταβιανού πριν από τη ναυμαχία στο Άκτιο.
Μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου ο Οκταβιανός οργάνωσε εκστρατεία κατά των Κανταβρών και Αστούρων της Βόρειας Ισπανίας, φύλων που που είχαν μείνει σταθερά έξω από τη ζώνη επιρροής της Ρώμης παρά τα διακόσια χρόνια της κατοχής της Ισπανίας. Στην περίτωση όμως αυτή δεν βάρυναν ασφαλώς τόσο λόγοι ασφαλείας όσο η πρόθεση να συγκαλυφθούν οι εσωτερικές δυσχέρειες με στρατιωτικές επιτυχίες. Για το λόγο αυτό ο Οκταβιανός Αύγουστος έλαβε και ο ίδιος μέρος στους πλέμους των ετών 26/25π.Χ., αλλά για λόγους υγείας αναγκάστηκε να εμπιστευτεί στον συνεργάτη του Μάρκο Ουιψάνιο Αγρίππα την ολοκλήρωση της υποταγής των βορειοδυτικών ισπανικών φύλων, η οποία και πραγματοποιήθηκε το 19π.Χ. Η περιοχή αυτή αποδείχτηκε μεγάλης σημασίας για τη χρηματοδότηση των μελλοντικών εκστρατειών του Αυγούστου, καθώς ήταν πλούσια σε μεταλλεύματα.
Μετά την Ισπανία σειρά είχαν οι αλπικές περιοχές της Ραιτίας και του Νορικού (σήμερα Ελβετία, Βαυαρία, Αυστρία και Σλοβενία), το Ιλλυρικό και η Παννονία (σημερινή Αλβανία, Κροατία, Ουγγαρία, Σερβία κ.ά.), και επέκτεινε τα σύνορα της επαρχίας της Αφρικής προς τα ανατολικά και νότια. Μόλις τελείωσε η βασιλεία του υποτελούς ηγεμόνα Ηρώδη του Μεγάλου (73 – 4 π.Χ.), η Ιουδαία προστέθηκε στην επαρχία της Συρίας, όταν ο Αύγουστος εκθρόνισε το διάδοχό του, που ονομαζόταν Ηρώδης Αρχέλαος.
Πριν την καθοριστική μάχη με τον Αντώνιο, οι εκστρατείες του Οκταβιανού ενάντια στους λαούς που ζούσαν στη Δαλματία ήταν το πρώτο βήμα για την επέκταση της ρωμαϊκής κυριαρχίας στο Δούναβη. Νίκη στη μάχη δεν σήμαινε αυτομάτως και μόνιμη επιτυχία, καθώς οι γερμανικές φυλές συχνά έβρισκαν τρόπους να ανακτούν τα χαμένα τους εδάφη.
Ο Αύγουστος, επιθυμώντας να καταλάβει την κεντρική γερμανική επικράτεια μεταξύ Ρήνου και Έλβα ποταμού, διέταξε μία παρατεταμένη στρατιωτική διείσδυση στην τελευταία η οποία ξεκινά το 12 π.Χ. με ορμητήριο την επαρχία της Γερμανίας και τον Ρήνο. Πολλά γερμανικά φύλα υποδουλώνονται και ο έλεγχος της περιοχής ανατίθεται σε κατά τόπους λεγάτους με τις λεγεώνες τους, οι οποίες σταδιακά αναπτύσσουν φιλικές σχέσεις με τους ιθαγενείς. Έτσι το 7 μ.Χ. ο Οκταβιανός αποστέλλει τον αξιωματούχο Πόπλιο Βάρο (46 π.Χ. – 9μ.Χ.) για να οργανώσει την περιοχή ως κανονική επαρχία.
Όμως οι Γερμανοί δεν επιθυμούν συγχώνευση με τον ρωμαϊκό κόσμο. Μία αποστασία τους με αρχηγό τον τοπικό ευγενή Αρμίνιο, ο οποίος είχε λάβει λατινική παιδεία ως όμηρος της Ρώμης και κατόπιν διετέλεσε σύμβουλος του Βάρου, έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια μετά από ενέδρα περίπου 20.000 Ρωμαίων στρατιωτών, καθώς και του ίδιου του Βάρου, στη μάχη του Τευτοβούργιου δρυμού (9 μ.Χ.). Ο Αύγουστος αντέδρασε στέλνοντας στρατεύματα στην περιοχή του Ρήνου για να αποκαταστήσουν τη σταθερότητα, μια μεγάλη επιτυχία που έλαβε χώρα το 13 μ.Χ. Ο Ρωμαίος στρατηγός Γερμανικός εκμεταλλεύτηκε μια εμφύλια διαμάχη ανάμεσα στους αρχηγούς Αρμίνιο και Σεγέστη. Ο Αρμίνιος νικήθηκε και σώθηκε διά της φυγής, αλλά το 21μ.Χ. θανατώθηκε με προδοσία.
Η ηγεμονία του Αυγούστου αποτέλεσε την αφετηρία μιας σχετικά ειρηνικής περιόδου, που είναι γνωστή ως Pax Romana, δηλαδή Ρωμαϊκή Ειρήνη. Παρά τους συνεχείς πολέμους στα σύνορα και έναν εμφύλιο πόλεμο για τη διαδοχή της αυτοκρατορίας, η Μεσόγειος γνώρισε την ειρήνη για πάνω από δύο αιώνες. Ο Αύγουστος επέκτεινε τα εδάφη της αυτοκρατορίας, διασφάλισε τα σύνορά της με τα υποτελή γειτονικά έθνη και συνήψε ειρήνη με την Παρθία χρησιμοποιώντας διπλωματικά μέσα.
Τέλος και υστεροφημία του Οκταβιανού Αυγούστου
Στις 19 Αυγούστου του έτους 14 μ.Χ., ο Οκταβιανός Αύγουστος εξέπνευσε ενώ επισκεπτόταν το μέρος όπου πέθανε ο πατέρας του, στη Νώλα. Ο Τιβέριος, θετός γιος του Οκταβιανού, ο οποίος ήταν παρών στις τελευταίες στιγμές του αυτοκράτορα, τον διαδέχτηκε. Τα τελευταία λόγια του Αυγούστου ήταν «Plaudite cives, plaudite amici, finita est comoedia» («Χειροκροτήστε πολίτες, χειροκροτήστε φίλοι, η κωμωδία τελείωσε»), αναφερόμενος σε όλες του τις πράξεις προκειμένου να ανέβει και να διατηρηθεί στην εξουσία.
Πολλοί θεωρούν τον Αύγουστο ως τον μεγαλύτερο αυτοκράτορα της Ρώμης. Η πολιτική του παρέτεινε την διάρκεια της αυτοκρατορίας και έθεσε τα θεμέλια της περίφημης «Pax Romana» ή «Pax Augusta». Ήταν έξυπνος, αποφασιστικός και διορατικός πολιτικός, αν και ίσως όχι τόσο χαρισματικός όσο ο Ιούλιος Καίσαρ. Ωστόσο, η κληρονομία του αποδείχτηκε ιδιαίτερα ανθεκτική στο χρόνο.
Ο μήνας του Αυγούστου (λατινικά: Augustus) πήρε το όνομά του από τον Οκταβιανό Αύγουστο. Μέχρι την εποχή αυτή αποκαλούνταν Sextilis, καθως ήταν ο έκτος μήνας του παλαιού ρωμαϊκού ημερολογίου (η λατινική λέξη για τον αριθμό 6 είναι sex). Ένας δημοφιλής μύθος ήταν πως ο μήνας Αύγουστος έχει 31 ημέρες επειδή ο Αύγουστος επιθυμούσε να έχει τόσες μέρες όσες και ο μήνας που αφιερώθηκε στον Καίσαρα, ο Ιούλιος. Εντούτοις πρόκειται απλά για μια επινόηση του λογίου του 13ου αιώνα Γιοχάνες ντε Σακρομπόσκο. Ο Sextilis στην πραγματικότητα είχε 31 ημέρες προτού μετονομαστεί και δεν επιλέχτηκε με κριτήριο το μήκος του. Σύμφωνα με ένα senatus consultum (διάταγμα της Συγκλήτου) που αναφέρει ο Α. Θ. Μακρόβιος, ο Sextilis μετονομάστηκε για να τιμήσει τον Αύγουστο επειδή πολλά από τα συναρπαστικά γεγονότα που οδήγησαν στην άνοδό του στην εξουσία έλαβαν χώρα το μήνα αυτό, συμπεριλαμβανομένης και της κατάκτησης της Αλεξάνδρειας.
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους