Πληροφορίες για τη μνημειακή τοπογραφία της αρχαίας Σπάρτης παρέχουν οι αρχαίοι συγγραφείς, κυρίως ο Παυσανίας που την επισκέφθηκε περίπου το 160μ.Χ. και αφιέρωσε στη λεπτομερή περιγραφή της επτά κεφάλαια του τρίτου του βιβλίου.
Η Σπάρτη, στο μέσον της Κοίλης Λακεδαίμονος και στη δεξιά όχθη του ποταμού Ευρώτα, εκτεινόταν σε πεδινή έκταση με ενδιάμεσους λοφίσκους, σαφώς οριοθετημένη από τον Ευρώτα και τα Ρέματα της Μαγουλίτσας και της Μούσγας. Δεν υπάρχουν κατάλοιπα προδωρικού οικισμού στη θέση όπου αναπτύχθηκε η πόλη των ιστορικών χρόνων. Την τελευταία συγκροτούν πέντε κώμες: οι πλησιόχωρες Πιτάνη, Λίμνες, Μεσόα, Κυνόσουρα και οι Αμύκλες νοτιότερα. Η Σπάρτη παρέμεινε σε αυτό το οικιστικό σχήμα ως τα ύστερα ελληνιστικά χρόνια.
Η πόλη παρέμεινε ατείχιστη ως το δεύτερο μισό του 3ου αιώνα π.Χ. οπότε απέκτησε τείχος, στο πλαίσιο αμυντικού προγράμματος του Κλεομένη Γ’. Το τείχος επισκευάστηκε και επεκτάθηκε αρκετές φορές. Στα τέλη του 3ου ή 4ου αιώνα μ.Χ. ο ερχομός των Ερούλων του Αλάριχου έκαναν αναγκαίο τον τον ιδιαίτερο τειχισμό δύο κεντρικών λόφων της Σπάρτης, της Ακροπόλεως και του Παλαιοκάστρου.
Το ελληνιστικό τείχος ήταν κατασκευασμένο από λίθινη κρηπίδα και πλίνθινη ανωδομή, προφυλαγμένη από τη βροχή με το καταστέγασμα του οποίου οι κεραμίδες ήταν ενσφράγιστες. Παρ’ ότι ελάχιστα είναι τα ορατά σήμερα τμήματα του ελληνιστικού τείχους, με περίμετρο 18 σταδίων, η διαδρομή του είναι γνωστή χάρη στις ανασκαφές και στις κεραμίδες του. Στο τείχος υπήρχαν έξι πύλες με κυριότερες τη βόρεια πύλη (βόρεια από την Ακρόπολη), τη βορειοανατολική (κοντά στη σημερινή γέφυρα του Ευρώτα) και τη νότια πύλη, όπου κατέληγε η Αφεταϊς οδός (στα νότια της Σπάρτης, κοντά στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου). Στις παραπάνω περιοχές υπήρχαν και γέφυρες για τη ζεύξη του ποταμού και των δύο ρεμάτων.
Παρά τον εντυπωσιακό αριθμό των μνημείων της πόλης, που περιέγραψε ο Παυσανίας, λίγα είναι εκείνα που ταυτίζονται σήμερα με βεβαιότητα. Από τα κτίρια και τα ιερά στην Ακρόπολη της Σπάρτης, το σημαντικότερο ήταν το ιερό της πολιούχου Αθηνάς Χαλκιοίκου, που ιδρύθηκε πιθανότατα ήδη από τον 10ο αιώνα π.Χ. Στη νότια πλαγιά του λόφου της Ακρόπολης βρίσκεται το Θέατρο, που κατασκευάστηκε τον 1ο αιώνα π.Χ. Η αρχική σκηνή δεν ήταν μόνιμη κατασκευή, αλλά κινητή με τροχούς ξυλοκατασκευή. Στα τέλη του 1ου αιώνα μ.Χ. αντικαταστάθηκε με μνημειακή μαρμάρινη σκηνή.
Η Αγορά της πόλης βρισκόταν στο πλάτωμα του Παλαιόκαστρου -ανατολικά από την Ακρόπολη- και την κοσμούσαν πλήθος λαμπρών μνημείων. Φημισμένη ήταν η ιδρυμένη από τα λάφυρα των Μηδικών πολέμων Περσική Στοά, που οριοθετούσε την Αγορά από τα δυτικά. Το εντυπωσιακό «κυκλικό οικοδόμημα», που καταλαμβάνει τη νοτιοδυτική γωνία της Αγοράς είναι ο Χορός, είδος εξέδρας, όπου κατά την εορτή των Γυμνοπαίδων οι έφηβοι χόρευαν γύρω από τα αγάλματα του Απόλλωνα, της Αρτέμιδος και της Λητούς. Η μεγάλη ρωμαϊκή στοά βρισκόταν στη νότια πλευρά της Αγοράς. Στην ίδια πλευρά βρισκόταν η αφετηρία της παλαιότερης οδού της Σπάρτης, της Αφεταΐδος, η οποία κατέληγε στη Νότια πύλη. Κατά μήκος της υπήρχαν σημαντικά ιερά, όπως του Ταιναρίου Ποσειδώνος, που ταυτίζεται βόρεια με τη σημερινή Δημοτική Αγορά.
Το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος βρίσκεται στην περιοχή των Λιμνών, κοντά στον Ευρώτα. Ιδρύθηκε το 10ο αιώνα π.Χ. Ο πρώτο ναός και βωμός οικοδομήθηκαν τον 8ο αιώνα π.Χ. Ξαναχτίστηκαν τον στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. και η τρίτη οικοδόμηση του ναού χρονολογείται στο 2ο αιώνα π.Χ. Τον 3ο αιώνα μ.Χ. κατασκευάστηκε το μνημειώδες αμφιθέατρο, που περιέβαλλε τον αύλειο χώρο του κατά τέτοιον τρόπο, ώστε ο ναός είχε θέση προσκηνίου για τα λατρευτικά δρώμενα. Στις Λίμνες κοντά στην βορειοανατολική έξοδο της Σπάρτης βρισκόταν ο ναός της Αθηνάς Αλέας. Το μεγάλο ναόσχημο οικοδόμημα, στην ίδια περιοχή, νότια από τη γέφυρα του Ευρώτα, γνωστό ως «μεγάλος βωμός» ή «βωμός του Λυκούργου» παραμένει ανερμήνευτο.
Στη νοτιοανατολική περιοχή, εκτός των τειχών, βρισκόταν το σημαντικό ιερό Φοιβαίον, που σχετιζόταν με τη εκπαίδευση των εφήβων. Ταυτίζεται με το μνημειακό βωμό νότια του σημερινού νεκροταφείου.
Πολλά μνημεία της Σπάρτης παραμένουν προβληματικά ως προς την ταύτιση τους. Παράδειγμα είναι ο λεγόμενος «τάφος του Λεωνίδα», το επιβλητικό ερείπιο νότια από την Ακρόπολη, που η τοπική παράδοση συνδέει με τον βασιλιά της Σπάρτης Λεωνίδα, και σύμφωνα με τις ενδείξεις ταυτίζεται με το ναό του Καρνείου Απόλλωνα.