Οι εξισλαμισμοί αποτέλεσαν κατά τους αιώνες της τουρκοκρατίας διαρκή αφαίμαξη του Ελληνισμού και σοβαρή απειλή εξαφάνισής του. Θεωρητικά, ο βίαιος καθολικός εξισλαμισμός δεν ήταν επιβεβλημένος από τον ιερό νόμο του Ισλάμ, σύμφωνα με τον οποίο οι θρησκείες της Βίβλους ήταν, υπό προϋποθέσεις, ανεκτές. Ούτε από τις οθωμανικές αρχές επιδιώχθηκε καθολικός εξισλαμισμός των υπόδουλων, επειδή θα είχε ως συνέπεια την ανατροπή του κοινωνικού και οικονομικού καθεστώτος, το οποίο στηριζόταν στην εκμετάλλευση των υπόδουλων.
Στην πράξη η κατάσταση ήταν διαφορετική. Η βία, άμεση και έμμεση, και ο πειθαναγκασμός αποτελούσαν μέρος αναπόσπαστο της ζωής του απροστάτευτου ραγιά. Οι επαχθείς φόροι, οι καταπιέσεις και αυθαιρεσίες των Τούρκων, ο προσηλυτιστικός ζήλος των φανατικών δερβίσηδων και οι εξευτελιστικοί όροι ζωής που επέβαλε ο κατακτητής στους υπόδουλους αποτελούσαν την καθημερινή πραγματικότητα.
Το ότι επέζησε ο Ελληνισμός, παρά τη φοβερή αυτή δοκιμασία, οφείλεται κατά κύριο λόγο στην αξιοθαύμαστη αντοχή των Ελλήνων και στην ικανότητά τους να υπερνικούν τις αντίξοες συνθήκες. Η ορθοδοξία ήταν γι΄αυτούς κάτι παραπάνω από θρησκευτικό δόγμα, ήταν το πνευματικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκφραζόταν η εθνική τους συνείδηση, ολόκληρος ο κόσμος τους, που έκλεινε μέσα το ένδοξο παρελθόν και τις ελπίδες απολύτρωσης. Ωστόσο κάποιοι Έλληνες εξαναγκάστηκαν λόγω της άμεσης ή της έμμεσης βίας να απαρνηθούν τον Χριστιανισμό.
Οι εξωμοσίες ελληνικών πληθυσμών είχαν αρχίσει πολύ πριν την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, με την εδραίωση της τουρκικής κυριαρχίας στην Μικρά Ασία και με την προέλαση των Οθωμανών στη χερσόνησο του Αίμου. Ως μία από τις σημαντικότερες αιτίες εξισλαμισμών μπορεί να θεωρηθεί η πεποίθηση των χριστιανών ότι ο θεός τους εγκατέλειψε λόγω των αμαρτιών τους και ότι ευνούσε τους οπαδούς του Ισλάμ. Η πεποίθηση αυτή δημιουργήθηκε από την εκπληκτική προέλαση των Τούρκων και την ραγδαία εξάπλωση του οθωμανικού κράτους. Όσο μεγαλύτερες επιτυχίες σημείωναν οι Τούρκοι, τόσο μειωνόταν η αντίδραση πολλών χριστιανών προς τη νέα θρησκεία. Ο κλονισμός της πίστης έφτασε στο έπακρο με την πτώση της Κωνσταντινούπολης.
Ο κυριότερος λόγος των αθρόων εξωμοσιών υπήρξαν οι εξευτελιστικοί όροι διαβίωσης των χριστιανών υπόδουλων στα πλαίσια του οθωμανικού κράτους. Ανάμεσα σε αυτούς πρέπει να τονισθεί ιδιαίτερα η κοινωνική και οικονομική διαφοροποίηση μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων. Η επιθυμία ορισμένων εκπροσώπων της ηγέτιδας τάξης του Βυζαντίου ή της αριστοκρατίας της γης να διατηρήσουν την κοινωνική τους θέση στην οθωμανική ιεραρχία ή την έγγειο ιδιοκτησία τους οδήγησε ακόμη και μέλη των χριστιανικών αριστοκρατικών οίκων και ανωτέρους κληρικούς να προσέλθουν στη θρησκεία του κατακτητή. Σοβαρότερο και μονιμότερο ρεύμα προκαλούσαν οι οικονομικοί λόγοι, ιδίως οι πολυπληθείς και επαχθείς φορολογικές υποχρεώσεις των χριστιανών ραγιάδων.
Σπουδαίο ρόλο στην εξωμοσία πολλών χριστιανών έπαιξαν και οι ουλεμάδες και οι δερβίσηδες. Ο προσηλυτιστικός ζήλος των τελευταίων έφερνε πολλούς χριστιανούς στους κόλπους του Ισλάμ. Πολλοί χριστιανοί που εργάζονταν σε βακουφικά κτήματα, τα οποία ήταν στη δικαιοδοσία δερβίσηδων, κατέληγαν να γίνουν μουσουλμάνοι.
Τον πειρασμό της εξωμοσίας τον ενίσχυε και η αψυχολόγητη πολλές φορές αδιαλλαξία των ορθόδοξων κληρικών. Πολλοί ανώτεροι κυρίως κληρικοί, παραβλέποντας τις κρίσιμες συνθήκες που αντιμετώπιζε το ποίμνιό τους και τις δυσχέρειες που συναντούσε κάθε μέρα, αξίωναν την πιστή εφαρμογή των τύπων της χριστιανικής θρησκείας, με αποτέλεσμα να προκαλούν την αγανάκτηση των πιστών. Η δογματική αυτή ακαμψία γίνεται φυσικά ως ένα σημείο κατανοητή, αν αναλογισθεί κανείς πως την ίδια εκείνη εποχή, όπως και στο παρελθόν αλλά και αργότερα, η ορθόδοξη ηγεσία ανιμετώπιζε παράλληλα και τη δογματική διάβρωση εκ μέρους της Καθολικής Εκκλησίας. Η ορθοδοξία κυριολεκτικά βρισκόταν μεταξύ δύο πυρών και περνούσε δύσκολες στιγμές.
Ο πατριάρχης Γεννάδιος, πρώτος πατριάρχης μετά την Άλωση, έχοντας ήδη αντιληφθεί τον κίνδυνο αυτόν και συνειδητοποιώντας την κρισιμότητα της κατάστασης για την ορθοδοξία, προέτρεπε τον κλήρο να μη διστάζει να θυσιάζει τους πατροπαράδοτους τύπους προκειμένου να περισωθεί και να διαφυλαχθεί η ουσία του χριστιανισμού.
Πολλοί εξωμότες υποκρίνονταν τον μουσουλμάνο και περνούσαν μία περίοδο ως κρυπτοχριστιανοί. Η πρώτη γνωστή περίπτωση παρουσιάσθηκε στη Νίκαια της Βιθυνίας. Μετά την άλωσή της, το 1331, πολλοί τρομοκρατημένοι κάτοικοι της προσήλθαν στον ισλαμισμό, ενώ κρυφά εξακολουθούσαν να τελούν τα χριστιανικά τους καθήκοντα. Στην περίπτωση αυτή η Εκκλησία, με εκπρόσωπο τον ίδιο τον οικουμενικό πατριάρχη Ιωάννη ΙΔ΄ Καλέκα, ανέχθηκε την κατάσταση αυτή της ανάγκης και εγκαρδίωσε τους κρυποχριστιανούς τονίζοντά τους ότι οι εχθροί μπορεί να είναι κύριοι του σώματος, αλλά όχι της ψυχής τους. Επομένως μπορούσαν, έστω και κρυφά να τελούν τις εντολές του Θεού.
Η πείρα όμως έδειξε ότι οι κρυπτοχριστιανοί αυτοί ή οι απόγονοί τους, αργά ή γρήγορα, γίνονταν οριστικά πιστοί μουσουλμάνοι. Γι΄ αυτό αργότερα δεν βλέπουμε την Εκκλησία να τηρεί την ίδια ανεκτική στάση. Επιδιώκοντας μάλιστα να αποτρέψει τους χριστιανούς που ρέπουν προς την εξωμοσία καταφεύγει στην ακόλουθη ευαγγελική ρήση: «πας όστις ομολογήσει εν εμοί έμπροσθεν των ανθρώπων, ομολογήσω καγώ εν αυτώ έμπροσθεν του πατρός μου τού εν τοις ουρανοίς».
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους