Ήταν πολύ όμορφες οι Τιτανίδες αδελφές Αστερία και Λητώ. Ο Δίας πρώτα είδε την Αστερία και την πόθησε. Εκείνη όμως, είχε την καρδιά της δοσμένη σε άλλον, τον άνδρα της Πέρση, στον οποίο είχε χαρίσει κόρη την Εκάτη. Ο Δίας την κυνήγησε. Στην απελπισία της η Αστερία πήδηξε από έναν βράχο και έπεσε στη θάλασσα. Θύμωσε ο Δίας και την μεταμόρφωσε σε κακοτράχαλο νησάκι. Και ήταν το μοναδικό στον κόσμο νησί, που δεν μπορούσε κάπου να ριζώσει: πλανιόταν πάνω κάτω στο Αιγαίο, έγινε φωλιά ορτυκιών, το είπαν Ορτυγία. Οι θαλασσινοί το συναντούσαν στα ταξίδια του, το προσπερνούσαν και το ονόμασαν «Δήλος» (=σημαδούρα).

Ο Δίας ξέχασε την Αστερία. Είχε δει την αδελφή της και την είχε ερωτευτεί. Αυτή δεν τον αρνήθηκε. Στους εννιά μήνες την έπιασαν οι πόνοι. Κόντευε να σκάσει από τη ζήλια της η ‘Ηρα και διέταξε κανένας τόπος να μη δεχτεί τη ετοιμόγεννη Λητώ. Με την κοιλιά στο στόμα η Λητώ περιπλανιόταν από τόπο σε τόπο παρακαλώντας κάπου να σταθεί για να γεννήσει. Απελπισμένη στράφηκε στην αδελφή της, την περιπλανώμενη Δήλο. Εκείνη δέχτηκε. Δεν είχε τίποτα να φοβηθεί από την Ήρα αφού είχε καταντήσει ένα κακοτράχαλο νησί. Πως, όμως, να γεννήσει η Λητώ πάνω στη Δήλο, έτσι καθώς την παρέδερναν τα κύματα. ήρθε η ώρα του Δία να κάνει κάτι: τέσσερις κολόνες ορθώθηκαν από το βυθό της θάλασσας και στήριξαν τη Δήλο να μένει στο εξής ακίνητη, στη σημερινή της θέση. Η Λητώ είχε βρει πια τόπο να γεννήσει. Και ήρθαν να τη βοηθήσουν και άλλες θεές, παλιές και νέες, η Ρέα, η Θέμιδα, η Αμφιτρίτη ανάμεσα τους.
Όμως, η Λητώ πάλι δε μπορούσε να γεννήσει. Επτά μερόνυχτα ταλαιπωρούνταν χωρίς να μπορεί να ελευθερωθεί. Οι άλλες κατάλαβαν ότι έπρεπε να βρεθεί η Ειλείθυια, η θεά της γέννας, για να ξεπεραστεί το πρόβλημα. Την είχε απομονώσει η Ήρα στον Όλυμπο, μέσα σε ένα χρυσό σύννεφο, για να μη βλέπει και να μην ακούει τι γίνεται στον κόσμο. Έστειλαν την ίριδα να τη βρει. Πείστηκε να πάει. Γεννήθηκε ο θεός Απόλλωνας. Την επόμενη μέρα στο διπλανό νησί γεννήθηκε η Άρτεμη. Η Δήλος έγινε τόπος λατρείας του θεού Απόλλωνα, του θεού του φωτός.
Η Δήλος στο αθηναϊκό άρμα
Ριζωμένη στα νοτιοδυτικά της Μυκόνου, είναι γνωστή ως Μικρή Δήλος, σε αντιδιαστολή με τη Ρήνεια, τη Μεγάλη Δήλο. Διαθέτει ένα από τα πιο ασφαλή φυσικά λιμάνια, αλλά συνδέεται με καΐκι με τη Μύκονο, στην οποία ανήκει διοικητικά.
Κατοικήθηκε αρχικά από Μινωίτες και τον 12ο αιώνα π.Χ. από Μυκηναίους. Δύο αιώνες αργότερα εγκαταστάθηκαν εκεί Ίωνες που έφεραν εκεί τη λατρεία στη Λητώ και τα παιδιά της, Απόλλωνα και Άρτεμη.
Τον 7ο π.Χ. αιώνα η Δήλος αναδείχτηκε σε ιερό κέντρο αμφικτιονίας των Κυκλαδιτών Ιώνων, κάτω από την προστασία της Νάξου. Ιωνική πόλη και η Αθήνα, μπήκε στη δηλιακή αμφικτιονία και ανέλαβε την κηδεμονία της Δήλου. Στα 543 π.Χ., ο τύραννος της Αθήνας Πεισίστρατος προχώρησε σε κάθαρση του ιερού. Μετά το νησί πέρασε στη σύντομη κυριαρχία του τυράννου της Σάμου Πολυκράτη.
Ο Πέρσης στρατηγός, Δάτις, που πέρασε από εκεί στα 490 π.Χ. πλέοντας προς την Εύβοια και την Αττική, σεβάστηκε τη Δήλο ως τόπο ιερό και δεν την κατέλαβε. Δέκα χρόνια αργότερα όταν ο περσικός κίνδυνος εξέλιπε, η ιδέα μιας μεγάλης συμμαχίας είχε ωριμάσει: η Δήλος έγινε το κέντρο της Α΄Αθηναϊκής Συμμαχίας στην οποία συμμετείχαν 300 πόλεις. Στο νησί είχαν εγκαταστήσει το Κοινό Ταμείο.
Προοδευτικά όμως η συμμαχία μετατράπηκε σε ηγεμονία της Αθήνας. Στα 456 π.Χ. το Ταμείο μεταφέρθηκε στην Ακρόπολη, ενώ οι Αθηναίοι επενέβησαν ανοιχτά στη διοίκηση του ιερού. Στα 46 π.Χ. διέταξαν «γενική κάθαρση» του νησιού και απαγόρευσαν να γεννιούνται και να πεθαίνουν άνθρωποι στη Δήλο. Οι κάτοικοι μεταφέρθηκαν στη Ρήνεια, αλλά, την επόμενη χρονιά, τους επετράπη να επιστρέψουν. Η διοίκηση και τα οικονομικά του ναού είχαν αναλάβει να διαχειρίζονται τέσσερις αμφικτίονες Αθηναίοι.
Μετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου και την ήττα της Αθήνας η Δήλος πέρασε στην επιρροή της Σπάρτης. Σύντομα όμως οι Αθηναίοι συνήλθαν, ανασύστησαν την συμμαχία και επέβαλαν την κηδεμονία τους στο νησί. όσο διαρκούσε η αθηναϊκή ηγεμονία, ανά τέσσερα χρόνια και μήνα Μάιο, τελούσαν στη Δήλο την εορτή των Δηλίων. Οι Αθηναίοι έστελναν «θεωρούς» και «χορούς». Ο αρχηγός της «θεωρίας» επέβαινε σε πλοίο που ονομαζόταν «δηλία»ή «θεωρία ναυς». Μόλις ο αρχηγός της αποστολής πατούσε στη Δήλο, κατευθυνόταν στο ναό και έψελνε τον «προσόδιον», ύμνο που περιέγραφε όσα πέρασε η Λητώ ώσπου να γεννήσει τον Απόλλωνα και την Άρτεμη. Μετά τις θυσίες βοδιών ακολουθούσαν αγώνες: στίβου, ιππικοί και μουσικοί. Η εορτή τελείωνε με παραστάσεις δράματος και συμπόσια. Η όλη ιστορία ήταν τόσο σεβαστή και ιερή, ώστε όσο έλειπαν από την Αθήνα οι «θεωροί» αναστέλλονταν οι εκτελέσεις θανατικής ποινής.
Το πρόβλημα της Δήλου
Το 315 π.Χ., όταν ο Πτολεμαίος έγινε κυρίαρχος του Αιγαίου, Οι Αθηναίοι αναγκάστηκαν να αποσυρθούν από τη κηδεμονία της Δήλου, η οποία ανέκτησε την ανεξαρτησία της. Ως το 166 π.Χ., οπότε το νησί αποδόθηκε πάλι στην Αθήνα, η Δήλος έζησε τη χρυσή 150ετία της. Αναδείχτηκε για άλλη μια φορά κέντρο συνομοσπονδίας των νησιών, ενώ το ιερό της κατακλύσθηκε από πλούσια αναθήματα. Στην εποχή αυτή ανήκουν τα πιο πλήρη επιγραφικά μνημεία της.
Τοπικός άρχοντας, μια γερουσία και η εκκλησία του δήμου διαχειρίζονταν τις υποθέσεις του δηλιακού λαού. Την εποπτεία του ναού ασκούσαν τέσσερις ιεροποιοί, ιερείς και ταυτόχρονα διαχειριστές της περιουσίας του θεού, όλοι με ετήσια θητεία. Κάποια στιγμή οι κάτοικοι της Δήλου απευθύνθηκαν στο μαντείο των Δελφών με το ερώτημα: τι να κάνουν με το βωμό του Απόλλωνα που τους φαινόταν μικρός. Πολύ σοβαρά η Πυθία απάντησε να διπλασιάσουν τον όγκο του. Ποτέ δεν κατάφεραν να λύσουν να βρουν τη λύση, γιατί ο βωμός είχε σχήμα κύβου και οι τότε μαθηματικοί διέθεταν μόνο διαβήτες και χάρακες για να λύσουν γεωμετρικά προβλήματα, χρησιμοποιώντας ευθείες και κύκλους.
Το όλο ζήτημα («να βρεθεί η ακμή κύβου διπλάσιου όγκου από άλλο δοθέντα κύβο») αποκλίθηκε «δήλιον πρόβλημα». Ούτε σήμερα έχει απαντηθεί καθώς η άλγεβρα μόνο κατά μεγάλη προσέγγιση δίνει λύση.
Στα 250 π.Χ. στο νησί φάνηκαν οι Ρωμαίοι. Αρχικά, έστησαν εταιρεία εμπόρων και τραπεζιτών που με την υποστήριξη της Ρώμης απέκτησαν μεγάλη δύναμη στη Δήλο. Στα 166 π.Χ. μετά την ήττα του Μακεδόνα Περσέα, η ρωμαϊκή σύγκλητος παρέδωσε το νησί στην κηδεμονία της Αθήνας.
Η Δήλος έγινε αθηναϊκή κτήση με τους Ρωμαίους ουσιαστικούς κυριάρχους. Οι Αθηναίοι εγκατέστησαν εκεί κληρουχία (στρατιωτική αποικία με διανομή κλήρων -αγροτεμαχίων- στους στρατιώτες, αντί αμοιβής για την εκεί θητεία τους). Από το 146 π.Χ., οπότε και αρχίζει ουσιαστικά η ρωμαϊκή κατάκτηση στην Ελλάδα το νησί γνώρισε μεγάλη ακμή. Εξελίχθηκε σε δυναμικό κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου, καθώς βρέθηκε στο σταυροδρόμι θαλάσσιων επικοινωνιών από την Ανατολή στην Ελλάδα και τη Ρώμη και αντίστροφα.
Η Δήλος εγκαταλείπεται
Στους πολέμους της Ρώμης με τους Πάρθους η Αθήνα πήγε με το βασιλιά Μιθριδάτη, ενώ η Δήλος έμεινε πιστή στη ρωμαϊκή δημοκρατία (88π.Χ). Το νησί αφαιρέθηκε από την εποπτεία της Αθήνας, αλλά γνώρισε μεγάλες καταστροφές και λεηλατήθηκε άγρια από τους Πάρθους στρατηγούς του Μιθριδάτη, Αρχέλαο και Μηνοφάνη.
Όμως, στο Αιγαίοι δρούσαν οι πειρατές Αθηνόδωρος και Ισίδωρος, που αψηφούσαν τους Ρωμαίους και τρομοκρατούσαν τους νησιώτες. Στα 69 π.Χ. κυρίευσαν τη Δήλο, κατέστρεψαν τα ιερά και τους ναούς, αιχμαλώτισαν τους κατοίκους για να τους πουλήσουν δούλους και αποχώρησαν. Δύο αιώνες αργότερα όταν ο περιηγητής Παυσανίας ασχολήθηκε με το νησί, η Δήλος κατοικούνταν μόνο από τους φύλακες του ναού. Στα επόμενα χρόνια η Δήλος λεηλατήθηκε, καταστράφηκε και εγκαταλείφθηκε πολλές φορές. Τελευταίοι το κούρσεψαν οι Ιωαννίτες Ιππότες (1533μ.Χ.).
Μετά η έρημη Δήλος μεταβλήθηκε σε λατομείο για τις ανάγκες των Βενετών και των Τούρκων που έχτιζαν κάστρα στα γύρω νησιά. Ως μια από τις Κυκλάδες πέρασε στο ελεύθερο ελληνικό κράτος του 1830. Στα 1873 αποστολή της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής πήρε άδεια να ανασκάψει το νησί. Οι αρχαιολόγοι έφεραν στο φως σπουδαία ευρήματα. Σοβαρή δουλειά έκαναν στη Δήλο και οι Έλληνες Αρχαιολόγοι: Π.Καββαδίας, Α. Κεραμόπουλος, και άλλοι.
[…] Δήλος, τόπος ιερός (1400π.Χ.-…) 5 Σεπτεμβρίου 2020 […]