Στις 13 Απριλίου 1204 οι σταυροφόροι έμπαιναν στην Κωνσταντινούπολη. Η τιμή του ταπεινωμένου γένους απέμεινε στα χέρια των λίγων που στην Αγία Σοφία, σχεδόν σαν συνωμότες, μερικές στιγμές πριν από την είσοδο των Σταυροφόρων, ανακήρυξαν αυτοκράτορα τον Κωνσταντίνο Λάσκαρι. Με τη βοήθεια του αδελφού του Θεόδωρου, που ως γαμπρός του Αλεξίου Γ’, έφερε τον τίτλο του δεσπότη ανέλαβε άστεπτος, αλλά αληθινός αυτοκράτορας, την οργάνωση της αντίστασης κατά των Λατίνων. Ο Κωνσταντίνος Λάσκαρις σκοτώθηκε πολεμώντας τους Λατίνους το 1205. Από τη στιγμή αυτή αρχίζει η ιστορία της εξόριστης αυτοκρατορίας που είχε μοναδικό σκοπό την ανακατάληψη της Βασιλεύουσας. Η εξόριστη αυτή αυτοκρατορία είναι γνωστή στην ιστοριογραφία με το όνομα Αυτοκρατορία της Νίκαιας.
Βασικό μέλημα του Θεόδωρου Α΄ Λάσκαρι από τα πρώτα κιόλας βήματα της εθνικής του προσπάθειας στάθηκε, εκτός από τη δημιουργία εδαφικής βάσης για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις, η εξασφάλιση σύμφωνα με τα κωνσταντινοπολιτικά νόμιμα και έθιμα, του αυτοκρατορικού τίτλου, τον οποίο φαίνεται να φέρνει μαζί με τον αδελφό του Κωνσταντίνο από το 1204. Η εκλογή και αναγόρευση του αυτοκράτορα από τους τρεις βασικούς καθεστωτικούς παράγοντες, τον δήμο, τη σύγκλητο και τον στρατό, και η στέψη, που αυτήν την εποχή πρέπει να συνοδευόταν με το χρίσμα από τον πατριάρχη, αποτελούν απαραίτητα στοιχεία για τη νομιμοποίηση της αυτοκρατορικής αρχής.
Ως ένδειξη προσήλωσης στην αυτοκρατορική παράδοση θα πρέπει ίσως να ερμηνευθεί και η συνεχής μέριμνα των Λασκάρεων για την ανοικοδόμηση πόλεων, τον καλλωπισμό δηλαδή κτιρίων, τη σύσταση ευαγών ιδρυμάτων, την ίδρυση βιβλιοθηκών, την οικοδόμηση και ανακαίνιση ναών και μονών, την κατασκευή οδικού δικτύου και την ενίσχυση αμυντικών έργων. Το ανοικοδομικό έργο, που αποτελούσε μέρος της αυτοκρατορικής πρόνοιας, τώρα γίνεται ανάγκη κοινωνική εξαιτίας του νεοδημιούργητου της αυτοκρατορίας της Νίκαιας, και υποχρέωση στρατιωτική εξαιτίας των πολυπληθών εξωτερικών εχθρών της αυτοκρατορίας.
Η νομιμοποίηση της αυτοκρατορικής αρχής αποτέλεσε χάρη στην ανασύσταση της συνόδου και της αυλής, το πρώτο βήμα της αναδιοργάνωσης του κρατικού μηχανσιμού. Η δημιοιυργία μόνιμου στρατού και ναυτικής δύναμης, προϋπόθεση απαραίτητη για κάθε επιχείρηση προς την Κωνσταντινούπολη, θα απορροφήσει για καιρό την προσοχή των κυβερνητών της Νίκαιας. Οι στρατιωτικές αυτές ανάγκες υπαγορεύουν την μορφή της επαρχιακής διοίκησης και της δημοσιονομικής φορολογικής πολιτικής, που με τη σειρά τους είχαν σημαντικά επακόλουθα στον οικονομικό και κοινωνικό βίο της χώρας.
Οι συνθήκες που αντιμετώπισε από τα πρώτα της βήματα η Αυτοκρατορία της Νίκαιας ήταν: εχθρότητα των αυτόχθονων πληθυσμών, διαρκής εμπόλεμη κατάσταση, αποδιοργάνωση του κρατικού μηχανισμού και εξάρθρωση της οικονομίας, που έκανε δραματικά προβληματική την εξεύρεση πόρων για την χρηματοδότηση των ένοπλων δυνάμεων της νεοσύστατης αυτοκρατορίας. Η κατάσταση αυτή εξηγεί τα δραστικά μέτρα και τους νεωτερισμούς που επέβαλαν οι αυτοκράτορες της Νίκαιας στη προσπάθειά τους να εξασφαλίσουν τους πόρους που θα τους επέτρεπαν να καταρτίσουν και να διατηρήσουν στρατό και ναυτικό.
Η αυτοκρατορία της Νίκαιας επιχείρησε να ενσαρκώσει το μικρασιατικό όνειρο του Ελληνισμού, αλλά οι μικρασιατικές ελπίδες διαψεύσθηκαν από την ένταση της κωνσταντινοπολιτικής πόλωσης. Για μια ακόμη φορά η μοίρα της Κωνσταντινούπολης στάθηκε αντιμέτωπη με τα συμφέροντα του επαρχιακού κόσμου που την καλωσόρισε στα εδάφη του και κράτησε σε όλη της τη ζωή την πιο κωνσταντινοπολιτική μορφή της βυζαντινής πολιτείας. Έργο της μένει η εδραίωση της εθνικής συνείδησης τόσο απέναντι στους Λατίνους, όσο και απέναντι στους Τούρκους: καταλαβαίνει έτσι κανείς γιατί νεώτεροι ιστορικοί θεώρησαν, όχι ίσως απόλυτα άστοχα, την αυτοκρατορία της Νίκαιας ως την απαρχή της ιστορίας του σύγχρονου ελληνισμού. Η αυτοκρατορία της Νίκαιας αποτελεί την πιο ένδοξη και την πιο συγκινητική σελίδα της μακραίωνης ιστορίας του μικρασιατικού ελληνισμού.
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους