Οι Κάβειροι ήταν μυστηριακές θεότητες. Σύμφωνα με τις σχετικές παραδόσεις ήταν γιοι του Ηφαίστου. Ο αριθμός τους, ανάλογα με τη παράδοση, ποικίλει από 2 έως 7. Επίσης ποικίλουν και τα ονόματά τους. Συνήθως αποκαλούνται Μεγάλοι θεοί και συνδέονται με τη λατρεία της Δήμητρας, του Ερμή και του Διονύσου, ενώ κατά την ελληνιστική εποχή ταυτίζονταν με τους Κορύβαντες και του Κουρήτες. Οι Κάβειροι εμφανίζονται συνήθως ως δαίμονες της γονιμότητας, μεταλλουργοί, και από το τέλος της κλασικής εποχής και ως προστάτες της ναυσιπλοΐας, ταυτιζόμενοι με τους Διόσκουρους.
Το κυριότερο κέντρο λατρείας των Καβείρων ήταν η Σαμοθράκη, γι’ αυτό συχνά αποκαλούνταν Θεοί Σαμόθραικες ή Θεοί Μεγάλοι Σαμόθραικες ή απλώς Σαμόθραικες. Κατά τον Ηρόδοτο, η λατρεία τους διαδόθηκε εκεί από τους Πελασγούς. Σχετικά με τα μυστήρια ελάχιστα είναι γνωστά. Πιθανόν να επρόκειτο για ένα σύνολο από ιερουργίες και ιερά θεάματα, συνοδευόμενα από αινιγματικούς λόγους, που έπρεπε να κατανοηθούν από τον μύστη. Στον προφορικό τυπικό οι μύστες άκουγαν και έλεγαν τα αληθινά ονόματα των θεών των μυστηρίων, που αποκρύπτονταν από τους αμύητους.
Οι μύστες είχαν στο κεφάλι στεφάνι από φύλλα ελιάς και κόκκινη ταινία, που, όπως πίστευαν, τους προστάτευε από τους μεγαλύτερους κινδύνους. Το σημαντικότερο ήταν οι ιεροτελεστίες του καθαρμού, οπότε ένας ιερέας, πριν δώσει άφεση αμαρτιών, υπέβαλε τους πιστούς σε ένα είδος εξολομόγησης που αυτοί προσπαθούσαν να αποφύγουν με διφορούμενες απαντήσεις.
Άλλο σημαντικό λατρευτικό κέντρο ήταν η Λήμνος, όπου οι Κάβειροι συνδέονταν στενά με τον Ήφαιστο, και όπου αναφέρονται κυρίως δύο, ένας μεγαλύτερος και ένα νεότερος, ονομαζόμενος Παις. Επίσης εκεί ονόμαζαν τους Καβείρους και Καρκίνους (Καβούρια), παραλληλίζοντας τις δαγκάνες με τις λαβίδες του σιδηρουργού. Από ένα λυρικό απόσπασμα παραδίδεται ότι ο πρώτος άνθρωπος της γης ήταν Κάβειρος, που τον γέννησε η Λήμνος δι’ αρρήτων αργασμών.
Ο Φιλόστρατος αναφέρεται στην ιεροτελεστία μιας πυρφορίας, που γινόταν στη Λήμνο για τον εξαγνισμό από το μυθολογούμενο έγκλημα των Λημνίων γυναικών, δηλαδή την δολοφονία των ανδρών του νησιού από τις γυναίκες, πράγμα που κατέληξε στην απομάκρυνση των Καβείρων από τη Λήμνο. Σύμφωνα με το σχετικό τυπικό, για εννιά μέρες έσβηναν όλες τις φωτιές και τα φώτα του νησιού και έστελναν ένα πλοίο στη Δήλο για να φέρει το νέο φως. Στο διάστημα που περίμεναν το πλοίο ο ρυθμός της καθημερινής ζωής σταματούσε και οι κάτοικοι επικαλούνταν τους χθόνιους και απορρήτους θεούς. Η επιστροφή του πλοίου σήμαινε την νέα εξαγνισμένη ζωή. Έτσι επισημαίνεται η σπουδαιότητα των Καβείρων ως «εξαγνιστών» θεών, που συνδέονται με την ανακάλυψη της φωτιάς και τα ευεργετικά αποτελέσματα της στη ζωή των θνητών.
Καβείριο υπήρχε και στη Θήβα της Βοιωτίαςς όπου από τα αναθήματα συμπεραίνεται η λατρεία επίσης δύο Καβείρων, που στις επιγραφές αναφέρονται ως Κάβιρος και Παις. Οι πιστοί τιμούσαν τους θεούς με οινοποσία και θυσία ταύρων, ενώ το θέατρο που ανακαλύφθηκε γύρω από το μεγάλο βωμό του συγκροτήματος, θα παίζονταν τα δρώμενα των μυστηρίων. Εκεί κοντά υπήρχε ακόμα άλσος της Δήμητρας Καβειραίας και της Κόρης, και λέγεται ότι η Δήμητρα ήρθε στην πόλη, όπου κατοικούσαν οι Κάβειροι ή Καβειραίοι και έδωσε σε έναν από αυτούς ως δώρο τον θεσμό των μυστηρίων.
Άλλοι τόποι λατρείας Καβείρων ήταν, εκτός από τη Λάριμνα και την Ανθηδόνα στη Βοιωτία, η Ίμβρος, όπου οι θεοί συνδέονταν με τον Ερμή Ίμβραμο, πιθανώς καρικής καταγωγής, η Θάσος, η Λέσβος, η Δήλος, η Πάρος, η Ρόδος, η Κύζικος, η Πέργαμος, κ.α., και από τους ελληνιστικούς χρόνους όλος ο χώρος από το βόρειο Αιγαίο ως την Αίγυπτο.
Με πληροφορίες: Παγκόσμια Μυθολογία