Παρόλο που η Κύπρος είναι η τρίτη σε έκταση νήσος της Μεσογείου (μετά την Σικελία και την Σαρδηνία), ο ρόλος της στην Ιστορία υπήρξε σημαντικότερος από το μέγεθός της. Η λάμψη του πολιτισμού της δεν ήταν τόσο έντονη όσο της Κρήτης. Υπήρξε ωστόσο μακραίωνη η ιστορία της: μια συνεχής συμβίωση με δύο μεγάλους πολιτσιμούς, της Ανατολής και του Αιγαίου. Σε μια μικρή έκταση γης δύο κόσμοι βρίσκονται σε επαφή για χιλιετίες.
Σταθερά προσκολλημένη στον Ελληνικό Κόσμο η Κύπρος αλλά πάντοτε ανοιχτή στις επιδράσεις της Ανατολής, δημιούργησε μια εντελώς ιδιότυπη πολιτιστική έκφραση, μια σύνδεση Ελληνικών και Αντολικών στοιχείων αφομοιωμένων με πολλή τόλμη και φαντασία. Αυτό ακριβώς το γεγονός αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό της παρουσίας της στο ιστορικό προσκήνιο.
Η προϊστορική Κύπρος προσφέρει μια εικόνα συναρπαστική. Η εύφορη κεντρική πεδιάδα της Μεσαορίας, ανάμεσα στις οροσειρές του Τροόδους και του Πενταδάκτυλου αποτελεί το επίκεντρο της αγροτικής ζωής της νήσου από τα πανάρχαια χρόνια. Αυτή η εσωτερική πεδιάδα είχε τη γονιμότητα και τα κλιματολολογικά χαρακτηριστικά του κάμπου της Φαιστού στην Κρήτη. Άφθονα δημητριακά και ποικιλία κηπευτικών και φρούτων. Το ορεινά ήταν δασόφυτα, κυριαρχούσε το πεύκο, η κέδρος και τα κυππαρίσσια, ξυλεία κατάλληλη για τη ναυπηγική. Ο Στράβων γράφει ότι κάποτε τα δάση της Κύπρου ήταν πυκνά και αδιαπέραστα ως τις πεδιάδες.
Μικρές γόνιμες κοιλάδες περικλείονται από χαμηλά δασόφυτα υψώματα. Σε αυτά ακριβώς τα υψώματα, πλάι σε πηγές, διαμορφώθηκαν οι μεγάλοι νεολιθικοί συνοικισμοί από την έκτη χιλιετία π.Χ. , Στην τελευταία περίοδο της Νεολιθικής Εποχής εγκαινιάζεται η πρώτη επικοινωνία με τους λαούς των αντικρυνών ακτών. Το αποκαλύπτουν οι λεπίδες οψιανού λίθου – πετρώματος άγνωστου στο κυπριακό έδαφος – που ανευρίσκονται ανάμεσα στα λείψανα των νεολιθικών συνοικισμών.
Γύρω στο 3000π.Χ. εγκαταλείπονται οι νεολιθικές θέσεις, ύστερα από κάποια φυσική καταστροφή. Ακολουθεί μια μεταβατική περίοδος πέντε περίπου αιώνων. Σε αυτή τη φάση της Κυπριακής προϊστορίας εμφανίζεται ο χαλκός, που θα αποτελέσει το μέγα κίνητρο της ανάπτυξης και του πολιτισμού της νήσου. Είναι η λεγόμενη Χαλκολιθική Εποχή μια περίοδος που γεφυρώνει την Νεολιθική και την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού.
Πολυάριθμοι συνοικισμοί δημιουργούνται στη νήσο. Εμφανίζεται ένα νέος ρυθμός αγγειοπλαστικής, η κεραμική του «κόκκινου πάνω στο λευκό», τα αφηρημένα γεωμετρικά μοτίβα και τα αγαλματίδια από άργιλο ή στεατίτη.
Η Χαλκολιθική περίοδος τερματίζεται στο 2500π.Χ. περίπου. Δύο αιώνες αργότερα γύρω στο 2300π.Χ. εγκαινάζεται η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Η ύπαρξη χαλκού στην κυπριακή γη υπήρξε μοιραίο δώρο της φύσης για την νήσο: έγινε αιτία εκπληκτικής οικονομικής ανόδου, αλλά και αφορμή να στραφούν κατακτητικά προς τη μεγαλόνησο τα αμάτια των μεγάλων δυνάμεων της εποχής.
Είναι χαρακτηριστική στην Πρώιμη Χαλκοκρατία και η αύξηση του πληθυσμού. Από τις ανασκαφές στην Αλάμπρα και στο Αμπελικό οι επιστήμονες αναφέρουν ότι οι κατοικίες είχαν ορθογώνια δωμάτια με λίθινη κριπίδα και ανωδομία από πλίνθους. Η στέγη ήταν επίπεδη. Η ανασκαφή διαφόρων νεκροπόλεων αποκάλυψε ποικιλία ευρημάτων που εικονογραφούν επεισόδι ςτςη καθημερινής ζωής, καθώς και θρησκευτικές αντιλήψεις της περιόδου.
Τα νεκροταφεία βρίσκονται έξω από τους συνοικισμούς στις πλαγιές των λόφων. Οι τάφοι είναι θάλαμοι λαξευμένοι σε βράχο ή φυσικές σπηλιές στις παρυφές των πεδιάδων. Στην κεραμεική, εκτός από τα παραδοσιακά κυπριακά σχήματα, παρουσιάζεται για ένα διάστημα και νέος τύπος αγγείων, που φαίνεται ότι προέρχεται από τη νοτιοανατολική Μικρά Ασία. Τελικά όμως η κυπριακή παράδοση θριαμβεύει: ο Κύρπιος αγγειοπλάστης παρουσιάζει προς το τέλος της Περιόδου του Χαλκού, δημιουργική δύναμη που ξεπερνά κάθε φαντασία: μεγάλα αγγεία σύνθετα με πλούσια διακόμηση χαρακτών μοτίβων, κύπελλα με προχόη στολισμένη με ζωγραφιστά πουλιά, βουκράνια, ανθρώπινες μορφές ή ζώα, σε σκηνές από την καθημερινή ζωή.
Στους τάφους αυτής της περιόδου βρέθηκαν ακόμη χρυσά και αργυρά κσομήματα, περιδέραια καθώς και είδωλα σανιδόμορφα με χαρακτή διακόσμηση και πλαστικά αγγεία σε σχήμα ζώων που αποτελούν μαρτυρία όχι μόνο καλλιτεχνικής δεξιοτεχνίας, αλλά και χιούμορ, ιδιότητες που δεν έλειψαν ποτέ από τον Κύπριο καλλιτέχνη.
Οι θρησκευτικές αντιλήψεις παρουσιάζουν εξέλιξη όπως προκύπτει από το πήλινο σύμπλεγμα των Βουνών. Δύο ομοιώματα ιερών από πηλό βρέθηκαν στη νεκρόπολη του χωριού Κοστιάτης (κοντά στο Ιδάλιο). Παριστάνουν τρία ξόανα, που φορούν κεφαλές βοδιών στηριγμένα σε τοίχο. Στο δάπεδο υπάρχει μορφή γυναικεία μπροστά σε μεγάλο αμφορέα, προφανώς σκηνή σπονδής. Τα τρία ξόανα θυμίζουν τις τρεις ανάλογες ανάγλυφες μορφές του ιερού των Βουνών. Ανάλογο ομοίωμα ιερού της Μέσης Χαλκοκρταίας βρέθηκε και στην Καλοψίδα. Φαίνεται πως σε ολόκληρη την Κύπρο ήταν διαδεδομένη η λατρεία του ταύρου, στην τριαδική μορφή του παρουσάζουν τα συμπλέγματα των Βουνών, του Κοτσιάτη και της Καλοψίδας. Τα ιερά αυτά θυμίζουν κάπως και τα ιερά του Τσατάλ Χουγιούκ της Μικράς Ασίας παρ’ όλη τη χρονολογική τους διαφορά.
Ο Κύπριος καλλιτέχνης της εποχής αυτής παρακολουθεί με δέος τον κύκλο της ζωής και του θανάτου και πάνω σε αυτή τη βάση οικοδομεί τη θρησκευτική του πίστη. Συνδυάζει με σύμβολα τις δύο αυτές ιδέες – με το φίδι και τον ταύρο- όπως αργότερα οι αρχαίοι Έλληνες.
Ο πολιτισμός της Πρώιμης Χαλκοκρατίας δεν έχει πια την απλότητα των νεολιθικών χρόνων. Η οργανωμένη κοινωνία της εποχής αυτής στηρίζει την ύπαρξη της στην εκμετάλλευση των μεταλείων του χαλκού που ανοίγει νέους ορίοζντες στην οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη της νήσου.
Η εξαγωγή του χαλκού στις γειτονικές χώρες διευκολύνει την επαφή της Κύπρου με τους μεγάλους λαούς της Μικράς Ασίας, της Συρίας και της Παλαιστίνης. Τον πλούτο που συσσωρεύεται στη νήσο συνοδεύουν και οι πολιτιστικές επιδράσεις. Καθιερώνονται εμπορικές ανταλλαγές με τις χώρες της Εγγύς Ανατολής ακόμη και με την Κρήτη, σε περιορισμένη κλίμακα. Η ευημερία που ακολουθεί εγκαινιάζει τον εκλεπτυσμένο πολιτισμό που χαρακτηρίζει ολόκληρη την Εποχή του Χαλκού. Ο Κύπριος δέχεται τις ξένες επιδράσεις αλλά κατορθώνει πάντοτε να τις αφομοιώνει δίνοντας έτσι παντού τα γνωρίσματα της δικής του φυσιογνωμίας.
Η Μέση Χαλκοκρατία που καλύπτει την πείροδο μεταξύ 2100-1600π.Χ. δεν αντιπροσωπεύει στην Κύπρο ιδιαίτερο πολιτισμό. Στην πραγματικότητα είναι ο επίλογος της Πρώιμης και το προανάκρουσμα της Ύστερης Χαλκοκρατίας. Η νήσος εξακολουθεί να παίζει σημαντικό ρόλο στην κίνηση της Εγγύς Ανατολής. Ταυτόχρονα ωστόσο υπά ρχει και ηαίσθηαη κάποιας αλλαγής που πρόκειται να σημειωθεί αργότερα.
Σε αυτήν την περίοδο εμφανίζονται και μερικά αντικείμενα από την Κρήτη. Γνωρίζουμε ότι οι Κρήτες είχαν στη Μέση Χαλκοκρατία εμπορικές συναλλαγές με τη Συρία. Δεν αποκλείται τα πλοία τους να άραζαν πότε-πότε στους ορμίσκους των βόρειων ακτών της Κύπρου.
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους