Ο ιουστινιάνειος ναός της του Θεού Σοφίας είναι το μεγαλύτερο και το πλέον πολυδάπανο κτίριο που χτίστηκε ποτέ στο Βυζάντιο. Είναι το θρυλικό μνημείο-σύμβολο για τον ορθόδοξο κόσμο. Η Αγία Σοφία είναι συνδυασμός τρίκλιτης βασιλικής με περίκεντρο οικοδόμημα. Τα πλάγια κλίτη εδώ έχουν αρκετά περιορισμένες διαστάσεις, είναι διώροφα και μαζί με το νάρθηκα δίνουν την εντύπωση περιδρόμου στοάς που περιβάλλει τον κεντρικό τρουλλαίο πυρήνα.
Ο πρώτος ναός της του Θεού Σοφίας είναι ήταν μια απλή Βασιλική και άρχισε να χτίζεται επί Μεγάλου Κωνσταντίνου ή επί του διαδόχου του και γιου του Κωνστάντιου Β’ και εγκαινιάστηκε το 360. Ο ναός αυτός κάηκε το 404. Αμέσως μετά χτίστηκε μια νέα Βασιλική που εγκαινιάστηκε το 415. Ο δεύτερος ναός καταστράφηκε από πυρκαγιά στη Στάση του Νίκα το 532.
Αμέσως μετά ο Ιουστινιανός αποφάσισε να χτίσει το μοναδικό αυτό αρχιτεκτόνημα, που υπήρξε σταθμός στη βυζαντινή ναοδομία. Ο ναός ολοκληρώθηκε μέσα σε πεντέμισι χρόνια και εγκαινιάστηκε την 27η Δεκεμβρίου 537. Αρχιτέκτονες, «μηχανοποιοί» ήταν ο Ανθέμιος από τις Τράλλεις και ο Ισίδωρος από τη Μίλητο. Και οι δύο ασχολούνταν περισσότερο με την θεωρία της στατικής, της κίνησης και τα μαθηματικά. Δεν είχαν μεγάλη πρακτική πείρα για την οργάνωση ενός τόσο μεγάλου έργου. Έγιναν αρχιτέκτονες όταν κλήθηκαν να εκτελέσουν τα σχέδια και τη στατική μελέτη ενός σύνθετου οικοδομήματος, που ποτέ μέχρι τότε δεν είχε γίνει απόπειρα να εκτελεστεί σε τόσο μεγάλη κλίμακα. σύνθετος αρχιτεκτονικός συνδυασμός δεν είχε καμιά στενή συγγένεια με προηγούμενους. Συνίσταται από στοιχεία που χρησιμοποιούνταν μεμονωμένα αλλά ποτέ μέχρι τότε δεν είχε γίνει προσπάθεια τέτοιας μορφής, να συνδεθούν μεταξύ τους. Τούτο δε θα συμβεί και μετά. Πράγματι ποτέ η Αγία Σοφία δεν αποτέλεσε αντικείμενο πιστής μίμησης στο σύνολο της, παρά μόνο σε επιμέρους στοιχεία.
Στη σημερινή μορφή του ο ναός της του Θεού Σοφίας δεν ακριβώς το ίδιο κτίριο που εγκαινιάστηκε το 537. Ο αρχικός τρούλλος ήταν, που ήταν 6μ. χαμηλότερος κατέρρευσε το 558. Ανακατασκευάστηκε με ψηλότερες αναλογίες από τον Ισίδωρο τον Νεότερο και τελείωσε το 563. Τότε επήλθαν και αλλαγές στη βάση του και ξαναχτίστηκαν οι τοίχοι του φωταγωγού κάτω από τα πλευρικά τόξα, ενώ προστέθηκαν και οι πλάγιες αντηρίδες. Ο τρούλλος ξανάπεσε το 989 και επισκευάστηκε από τον Αρμένιο Trdat. Για τελευταία φορά κατέρρευσε το ανατολικό του τμήμα το 1346. Το σχέδιο όμως του Ισίδωρου του Νεότερου δεν αλλοιώθηκε ουσιαστικά . Οι Τούρκοι προσέθεσαν μετά την Άλωση στις τέσσερις γωνίες μιναρέδες.
Το σχέδιο της Αγίας Σοφίας
Η κάτοψη του ναού είναι σχεδόν τετράγωνη (71Χ77μ). Μέσα στο τετράγωνο αυτό υψώνονται τέσσερις μεγάλοι πεσσοί, που συνδέονται ανά δύο με τόξα. Αυτά στη βόρεια και νότια πλευρά είναι απλά τόξα και μεταξύ των πεσσών διαμορφώνονται κιονοστοιχίες σε δύο ορόφους από τέσσερις κίονες κάτω και έξι επάνω, οι οποίοι στηρίζουν μεγάλο τύμπανο διάτρητο από τοξωτά παράθυρα. Στην ανατολική και δυτική πλευρά τα τόξα που συνδέουν τους πεσσούς αποτελούν τα μέτωπα δύο μεγάλων κογχών που απολήγουν σε τεταρτοσφαίριο. Τα δύο αυτά τεταρτοσφαίρια διευρύνονται κάτω με δύο διώροφες ημικυκλικές κόγχες που στηρίζονται στους μεγάλους πεσσούς, και σε μικρότερους κοντά στο ανατολικό και δυτικό τοίχο αντιστοίχως. Μεταξύ των μικρότερων κογχών διαμορφώνεται ανατολικά η αψίδα του Ιερού Βήματος και δυτικά η κύρια είσοδος στο ναό. Τα τεταρτοσφαίρια μεταφέρουν ένα μέρος των ωθήσεων του τρούλλου στους δευτερεύοντες πεσσούς, που βρίσκονται κοντά στους εξωτερικούς τοίχους.
Ο πελώριος τρούλλος, διαμέτρου 32μ., εδράζεται επάνω στα τέσσερα τόξα που συνδέουν τους τέσσερις μεγάλους κεντρικούς πεσσούς. Μεταξύ των τόξων διαμορφώνονται τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα ή «λοφία», που βοηθούν στη μετάβαση από το κεντρικό τετράγωνο, το οποίο ορίζουν οι πεσσοί, στην κυκλική βάση του τρούλλου. Ο τρούλλος δεν έχει κυλινδρικό τύμπανο, είναι απλώς ένα ημισφαίριο που πατά κατ΄ευθείαν επάνω στα τόξα. Στη βάση του τρούλλου μεταξύ των νευρώσεων ανοίγονται σαράντα τοξωτά παράθυρα, από όπου το διαχεόμενο φως δίνει την εντύπωση ότι ο τρούλλος αιωρείται.
Με την κάλυψη του κεντρικού τμήματος του ναού από το γιγαντιαίο τρούλλο και τα τεταρτοσφαίρια των κάτω από αυτόν ορόφων, που υποβαστάζονται με στηρίγματα απωθημένα προς τους εξωτερικούς τοίχους του ναού, επιτυγχάνεται ενότητα χώρου και ήρεμη ανάταση με τις επάλληλες καμπύλες επιφάνειες των οροφών. Η ενότητα αυτή επεκτείνεται και στα πλάγια κλίτη με τη ρυθμική αλληλουχία των τοξωτών ανοιγμάτων που γεφυρώνουν τα μεταξύ των ογκωδών πεσσών διαστήματα και επιτρέπουν την ήρεμη κίνηση του βλέμματος προς όλα τα σημεία του τεράστιου οικοδομήματος. Οι χώροι συγχέονται, το πραγματικό τους μέγεθος και ο όγκος της κατασκευής των στηριγμάτων κρύβεται κάτω από πολύχρωμη ορθομαρμάρωση και το παιχνίδισμα του φωτός που ξεχύνεται άπλετο σε κάθε σημείο του ναού από το πλήθος των παραθύρων και έτσι ο όγκος των στηριγμάτων εξαϋλώνεται.
Στη δυτική πλευρά του ναού υπήρχε αίθριο με τρεις στοές που στηρίζονταν σε πεσσούς, μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονταν ανά δύο κίονες. Στο αίθριο υπήρχε η κρήνη όπου ήταν χαραγμένη η επιγραφή:«ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ».
Στη ΝΔ γωνία του ναού υπήρχε το οκταγωνικό εσωτερικά βαπτιστήριο, ενώ στη ΒΑ υπήρχε το κυκλικό σκευοφυλάκιο.
Εντοίχια Ψηφιδωτά στην Αγία Σοφία
Τον 6ο αιώνα οι χριστιανικοί ναοί είχαν ανεικονικό διάκοσμο. Τον τρούλλο της Αγίας Σοφίας κοσμούσε μόνο ένας μεγάλος σταυρός και τον υπόλοιπο χώρο κάλυπταν φυτικά και γεωμετρικά θέματα, από τα οποία σήμερα σώζονται ελάχιστα.
Το εσωτερικό της Αγίας Σοφίας κοσμήθηκε κατά τη διάρκεια των αιώνων με λαμπρά ψηφιδωτά. Δύο περίπου δεκαετίες μετά τη λήξη της εικονομαχίας το τεταρτοσφαίριο της αψίδας διακοσμήθηκε με μνημειακή παράσταση της Παναγίας ένθρονης, βρεφοκρατούσας. Στο εσωράχιο του τόξου του βήματος απεικονίστηκα οι Αρχάγγελοι. Σήμερα σώζεται μόνο ο Γαβριήλ και ίχνη της μορφής του Μιχαήλ. Η παράσταση της Αψίδας συνδέεται με μια ομιλία του Φωτίου που εκφωνήθηκε στις 29 Μαρτίου 867, οπότε χρονολογείται γύρω στα 867.
Την περίπου εποχή, πιθανότατα μετά στο σεισμό του 869, αντοκαταστάθηκε ο σταυρός της τρούλλου με τη μορφή του Χριστού Παντοκράτορα. Αυτή η εικόνα δε σώζεται σήμερα. Από επίγραμμα «αψίδι χειρών ως θρόνω των σων κάθη» πιθανολογείται ότι ο Χριστός απεικονιζόταν ολόσωμος καθισμένος πάνω σε ουράνιο τόξο. Το ψηφιδωτό αυτό θα επισκευάστηκε τουλάχιστον δύο φορές αφού ο τρούλλος, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, κατέρρευσε εν μέρει το 989 και το 1346.
Την παράσταση του Παντοκράτορα περιέβαλλαν τέσσερα εξαπτέρυγα στα σφαιρικά τρίγωνα από τα οποία σήμερα διατηρούνται τα δύο των ανατολικών λοφίων. Τα δύο τεράστια τύμπανα του ναού, προς Βορρά και Νότο τα οποία διατρυπώνται από δύο σειρές παραθύρων και φέρουν στο κάτω τμήμα μια ζώνη από τυφλές κόγχες, διακοσμήθηκαν με ολόσωμες μορφές.
Πάνω από την είσοδο του νοτιοδυτικού διαμερίσματος εικονίζεται η Παναγία ένθρονη βρεφοκρατούσα ανάμεσα στους αυτοκράτορες Κωνσταντίνο και Ιουστινιανό που της προσφέρουν ο πρώτος την Κωνσταντινούπολη και ο δεύτερος την Αγία Σοφία.
Το εικονογραφικό πρόγραμμα της Αγίας Σοφίας που εκπροσωπεί ένα από τα πρώτα μεταεικονομαχικά προγράμματα – προσαρμοσμένο ωστόσο σε ένα παλαιοχριστιανικό ναό – περιελάμβανε τον Παντοκράτορα στον τρούλλο, την Παναγία στην αψίδα, μορφές αγγέλων, προφητών, ιεραρχών και αποστόλων στο ναό καθώς και ελάχιστες ευαγγελικές σκηνές.
Η διακόσμηση του ναού έγινε τον 9ο και 10ο αιώνα. Μέχρι τον 14ο αιώνα ο ναός εξακολουθούσε να διακοσμείται με ψηφιδωτά. Πρόκειται για επισκευές ή για μεμονωμένους αναθηματικούς πίνακες των αυτοκρατόρων.
,_Andros_town,_090596.jpg)
