Η Σάμος (4.000π.Χ.-…)

Η Σάμος είναι το πλησιέστερο ελληνικό σημείο προς τις μικρασιατικές ακτές. Τις χωρίζει το Επταστάδιο στενό: το πλάτους ενός μιλίου Στενό της Μυκάλης. Το νησί είναι ορεινό. Πεδινά τμήματα του είναι τα παράλια, ενώ κοιλάδες υπάρχουν ανάμεσα στα βουνά.

Το όρος Κέρκης ή Κερκετεύς υψώνει τη γυμνή κορυφή του στα 1433μ. στο δυτικό τμήμα του νησιού. Είναι το ψηλότερο σε ολόκληρο το Ανατολικό Αιγαίο. Έχει ηφαιστειογενή προέλευση και τέμνεται από βαθιές χαράδρες. Η Άμπελος είναι το δεύτερο σε ηψόμετρο βουνό με κορυφές τον Άσπρο Βράχο και τον Προφήτη Ηλία και βρίσκεται στο κέντρο του νησιού. Κατά μία εκδοχή, τα ψηλά βουνά του έδωσαν και την ονομασία αφού η φοινικική ρίζα της λέξης «Σάμος» («σαμά») σημαίνει ψηλή. Κατά παραφθορά οι Τούρκοι την έλεγαν Σουσάμ Αντά.

Στις ακτές της Σάμου βρίσκεται ένας μόνο πραγματικός κόλπος, το Βαθύ. Ανοιχτός κόλπος είναι ο Μαραθόκαμπος, όπου βρίσκονται οι όρμοι Αγία Κυριακή, Λιμιώνας, Μαραθόκαμπος, Πεύκο, Λιμιωτάκι. Το ίδιο είναι και το Τηγάνι, όπου βρίσκεται ο όρμος Κολώνα και το λιμάνι Πυθαγόρειο. Στις ανατολικές ακτές βρίσκεται η Μυρτιά. Στο Βαθύ, στο μυχό, βρίσκεται το κυριότερο λιμάνι και η πρωτεύουσα του νομού Σάμος. Από τα λιμάνια του νησιού, τα σημαντικότερα είναι το Καρλόβασι και το Πυθαγόρειο, το οποίο βρίσκεται στη θέση που κατείχε το αρχαίο λιμάνι των Σαμίων.

Η προϊστορική Σάμος

Σχετικά πρόσφατα ευρήματα μαρτυρούν ότι η Σάμος ήταν κατοικημένη από την Νεολιθική Εποχή (4.000 π.Χ.) Οι συγκεχυμένες παραδόσεις που παρέδωσε η μυθολογία για τους αρχικούς κατοίκους και τους πρώτους αποίκους περιέρχονται στις ιστορίες γύρω από τον Αγκαίο. Στα 1140π.Χ. ένας Μακαρέος από τη Λέσβο, γιος του εκεί βασιλιά Κυδρόλαου, αποίκησε το νησί. Τον ίδιο καιρό έφτασαν στο νησί μετανάστες από την περιοχή του Φλιούντα της Πελοποννήσου (κοντά στη Νεμέα), με αρχηγό τον Ίππασι. Και Αθηναίοι υπό τον Νηλέα, (πρέπει να είχαν ήδη περάσει από τη Νάξο), ο οποίος συνέχισε για τα μικρασιατικά παράλια, αφήνοντας στο νησί τον Τεμβρίωνα και τον Προκλή.

Οι δυο τους μοίρασαν τη Σάμο στα δύο (Χησία και Αστυπάλαια), και καθένας πήρε από ένα κομμάτι. Οι χρονολόγοι τοποθετούν τη βασιλεία τους ανάμεσα στα 1130π.Χ. και 1120π.Χ. Για τον Προκλή δεν ξέρουμε πολλά. Ο Τεμβρίωνας όμως μετανάστευσε στη Θράκη αφήνοντας πίσω του τον Λεωγόρα, τον οποίο νίκησε σε μάχη ο Άνδροκλος της απέναντι μικρασιατικής Εφέσου. Είναι η εποχή που ιδρύθηκε η Ιωνική Δωδεκάπολη, της οποίας έγινε μέλος και η Σάμος.

Γύρισε όμως ο Τεμβρίωνας και απέκτησε πάλι την κυριότητα του νησιού. Τότε ή λίγο αργότερα, ζήτησαν τη βοήθεια του νησιού οι Πριηνείς, που είχαν πόλεμο με τους Κάρες. Μετά τη συμμαχική νίκη οι Σάμιοι πήραν δώρο στη μικρασιατική ακτή κάποιες εκτάσεις, οι οποίες αργότερα επρόκειτο να τους βάλουν σε μπελάδες. Οι επόμενοι αιώνες κύλησαν ειρηνικά.

Η Σάμος και η Αθήνα

Η Σάμος, με το ολιγαρχικό πολίτευμα και την ώθηση που είχε από την εποχή του Πολυκράτη, γνώρισε τεράστια ακμή, έγινε πολυπληθέστατη και πλούσια με το εμπόριο και τη ναυτιλία και ίδρυσε νέες αποικίες.

Η αυξανόμενη δύναμη της δεν περνούσε απαρατήρητη από τους Αθηναίους, οι οποίοι έβλεπαν σε αυτήν ένα σκληρό και επικίνδυνο αντίπαλο. Η ευκαιρία να επέμβουν τους δόθηκε όταν Σάμος και Μίλητος μπλέχτηκαν σε πόλεμο μεταξύ τους, για κάποιες εκτάσεις γης στη μικρασιατική ακτή.

Η σύζυγος του Περικλή Ασπασία ενδιαφερόταν για τη Μίλητο. Τον ίδιο τον ηγέτη της Αθήνας τον ενδιέφερε να μην νικήσει η Σάμος. Ως ηγέτες της συμμαχίας, οι Αθηναίοι έγιναν αυτόκλητοι διαιτητές, καθώς πολεμούσαν δύο σύμμαχες πόλεις, και αποφάσισαν ότι η Μίλητος είχε δίκιο. Οι Σάμιοι δεν το δέχτηκαν και άρχισε νέος πόλεμος.

Ο αθηναϊκός στόλος κατέλαβε τη Σάμο, καθαίρεσε τους ολιγαρχικούς, εγκατέστησε δημοκρατικό πολίτευμα και φρουρά και συνέλαβε ομήρους που στάλθηκαν στη Λήμνο. Μόλις όμως έφυγαν οι Αθηναίοι, οι Σάμιοι ολιγαρχικοί επαναστάτησαν, έδιωξαν την αθηναϊκή φρουρά, ελευθέρωσαν και τους ομήρους στη Λήμνο και εγκατέστησαν ολιγαρχικό πολίτευμα. Αυτή τη φορά οι Αθηναίοι αντιμετώπισαν τη κατάσταση πιο σοβαρά. Ο ίδιος ο Περικλής πήγε επικεφαλής της εκστρατείας. Στη ναυμαχία που ακολούθησε ο αθηναϊκός στόλος κατέστρεψε τον σαμιακό.

Η πόλη της Σάμου πολιορκήθηκε από στεριά και θάλασσα. Άντεξε εννέα μήνες. Μετά παραδόθηκε. Οι Αθηναίοι την ξεθεμελίωσαν. Ήταν το 439π.Χ. Ποτέ πια η Σάμος δεν γνώρισε την ακμή που είχε πριν. Η Σάμος παρέμεινε σύμμαχος της Αθήνας ως τη μάχη της Χαιρώνειας (338π.Χ.), μετά την οποία όλη η Ελλάδα δέχθηκε την υπεροχή των Μακεδόνων. Από τους Μακεδόνες η Σάμος πέρασε στους Πτολεμαίους, βρέθηκε υποτελής στο βασίλειο της Περγάμου, συμμάχησε με τον Μυθριδάτη και κατέληξε ρωμαϊκή επαρχία το 131π.Χ.

Μεσαίωνας και Επανάσταση στη Σάμο

Ο μεσαίωνας πέρασε με τη Σάμο να παρακμάζει αλλά και να δέχεται επιδρομές κάθε είδους πειρατών. Στα 1363 η Γενοβέζικη οικογένεια των Ιουστινιάνι, με αυτοκρατορική άδεια πήρε τη Χίο και άπλωσε το νησιωτικό της κράτος ως τη Σάμο, την Ικαρία, τις Οινούσσες κι την Παναγιά. Στα 1475 δεν μπορούσε να κρατήσει άλλο τη Σάμο. Ο τελευταίος Ιουστινιάνι, ο Θωμάς Φουρνέτος, εξήγησε στους κατοίκους ότι φεύγει για τη Χίο και κάλεσε όποιον ήθελε να πάει μαζί του. Λοιμός και σεισμός που έπληξαν το νησί τον επόμενο χρόνο έπεισαν τους πάντες να τον ακολουθήσουν.

Το νησί της Σάμου ερήμωσε. Ήταν ακόμα ακατοίκητη όταν το 1550 πέρασε από εκεί ο ναύαρχος των Οθωμανών Κιλίτζ. Τη ζήτησε από το Σουλτάνο. Την πήρε μαζί με ένα φιρμάνι το οποίο έδινε προνόμια ελευθερίας σε όποιον χριστιανό ήθελε να εγκατασταθεί στο νησί και ταυτόχρονα απαγόρευε στους Τούρκους να πάνε εκεί. Πρώτα ξαναγύρισαν οι απόγονοι όσων είχαν πάει στη Χίο. Ο Νικόλαος Σαρακίνης, αξιωματικός του Κιλίτζ, κατέλαβε μεγάλες εκτάσεις εύφορης γης και έχτισε έναν πύργο που σώζεται ακόμα και που κληροδοτήθηκε στο μοναστήρι της Πάτμου.

Στα 1818, πέρασε από τη Σάμο ο Αριστείδης Παπάς. Ήταν απόστολος της Φιλικής Εταιρείας και μύησε στην επαναστατική οργάνωση τον μητροπολίτη Κύριλλο και κάποιους Σαμιώτες, τους οποίους εμπιστευόταν. Μετά, πήγε στη Σμύρνη. Εκεί βρισκόταν ο Σαμιώτης Γεώργιος Παπλωματάς. Ο Παπάς τον μύησε και αυτόν. Ο Παπλωματάς διάλεξε το ψευδώνυμο Λυκούργος Λογοθέτης.

Στα 1821, βρισκόταν στη Σάμο. Στις 14 Απριλίου κατέπλευσαν δύο σπετσιώτικα πλοία. Ο Λυκούργος Λογοθέτης και ο Κωνσταντίνος Λαχανάς συγκάλεσαν σύσκεψη. Νύχτα, 17 Απριλίου, εξολόθρευσαν την τουρκική φρουρά. Στις 18 Απριλίου ύψωσαν την επαναστατική σημαία και βάδισαν εναντίον της Χώρας, όπου συγκεντρώνονταν οι τουρκικές αρχές. Οι πρόκριτοι έβαλαν τον αγά, τον καδή και τους Τούρκους υπαλλήλους σε ένα καΐκι και τους πέρασαν στα μικρασιατικά παράλια.

Το νησί έμεινε στην Οθωμανική αυτοκρατορία με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (1830), που όμως προέβλεπε καθεστώς αυτονομίας. Το 1907 ξέσπασε επανάσταση υπό τον Θεμιστοκλή Σοφούλη. Στα 1912 η Σάμος ήταν ελληνική. Η επαναστατική κυβέρνηση Σοφούλη παραιτήθηκε το 1914, όταν στη Σάμο εγκαταστάθηκαν και τυπικά οι ελληνικές αρχές.