Ο Μιχαήλ Ψελλός, ιστορικός της βυζαντινής εποχής, έγραψε ιστοριογραφία με τον τίτλο «Χρονογραφία». Το έργο του δεν ανήκει στο είδος της χρονογραφίας η οποία αρχίζει από κτίσεως κόσμου και προτείνει θρησκευτικές ερμηνείες, αναγνωρίζοντας ως κύριο μοχλό της Ιστορίας τη Θεία Πρόνοια. Η «Χρονογραφία» του Ψελλού περιγράφει τα ιστορικά γεγονότα των ετών 976 έως 1078 και είναι διαιρεμένη σε βασιλείες.
(Μονή Παντοκράτορος, Άγιον όρος)
Η «Χρονογραφία»
Το πρώτο μέρος, το οποίο συντάχθηκε μεταξύ των ετών 1059-1063, περιλαμβάνει τα έτη από τη βασιλεία του Βασίλειου Β’ Βουλγαροκτόνου μέχρι το τέλος της βασιλείας του Ισαάκιου Α’ Κομνηνού. Το δεύτερο μέρος γίνεται πιο λεπτομερές με εκτενείς περιγραφές των γεγονότων του παλατιού, καθώς ο Ψελλός είχε καταλάβει θέσεις στην αυτοκρατορική διοίκηση. ως «υπογραμματεύς», ως «γραμματεύς» και τέλος ως βασιλικός σύμβουλος. Το δεύτερο μέρος της «Χρονογραφίας» γράφτηκε κατ’ εντολήν του αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ’, ο οποίος υπήρξε και μαθητής του.
Την ιστοριογραφία του Μιχαήλ Ψελλού χαρακτηρίζει περισσότερο το λογοτεχνικό του ταλέντο να συνθέτει περίπλοκες εικόνες και αντιθετικές καταστάσεις, παρά ανάλυση των βαθύτερων αιτιών των ιστορικών γεγονότων. Η πρωτοτυπία του έγκειται κατ’ αρχάς στην παρουσίαση των ιστορικών γεγονότων σε σχέση με τις βασιλείες αυτοκρατόρων και τις προσωπικότητες τους.
Εστιάζει το ενδιαφέρον του στις ίντριγκες του παλατιού, στις προσωπικές συγκρούσεις και στις σχέσεις των αυτοκρατόρων με τα πρόσωπα του στενού τους περιβάλλοντος. Η ικανότητα του να συνθέτει γλαφυρότατα πορτρέτα αυτοκρατόρων, από το άφθονο υλικό που πρόσφερε η σκανδαλώδης ζωή των αυτοκρατόρων της εποχής, είναι εκπληκτική. Με τη γλαφυρότητα των περιγραφών και την απομυθοποίηση των προσώπων ο Μιχαήλ Ψελλός φέρνει την ιστορική του διήγηση πιο κοντά στον αναγνώστη, ενώ ταυτόχρονα δημιουργείται ένας αισιόδοξος τόνος με διάχυτη αγάπη για τη ζωή.
Έχοντας επικεντρώσει το ενδιαφέρον του στις δραστηριότητες της Αυλής ο Μιχαήλ Ψελλός κάνει περιορισμένη αναφορά στα στρατιωτικά γεγονότα και στη διεθνή πολιτική. Για παράδειγμά, η ήττα του βυζαντινού στρατού στη μάχη του Μαντζικέρτ (1071) στην νοτιοανατολική Αρμενία και η σύλληψη του αυτοκράτορα Ρωμανού Δ’ Διογένη αποτελούσαν δύο από τα πιο σημαντικά γεγονότα του 11ου αιώνα. Η αιχμαλωσία του Ρωμανού από τους Τούρκους ήταν μεγάλο πλήγμα για το κύρος του κράτους, προκάλεσε εσωτερική αναταραχή και άνοιξε το δρόμο στις εισβολές των Σελτζούκων Τούρκων στη Μικρά Ασία. Η αναφορά του Ψελλού σε αυτό το γεγονός είναι πολύ σύντομη σε αντίθεση με εκείνη του Ατταλειάτη και άλλων ιστορικών της εποχής.
Την «Χρονογραφία» του Ψελλού σημαδεύει η καθαρά προσωποπαγής αντιμετώπιση των γεγονότων και η τάση της αυτοπροβολής. Η οπτική του γωνία είναι συχνά προσωπική και διαμορφώνεται από τις προσωπικές του συμπάθειες και πάνω από όλα από τα προσωπικά του συμφέροντα. Η ανάμιξη του στα πολιτικά γεγονότα έκανε την αφήγηση του μεροληπτική και οι φιλοδοξίες του τον οδήγησαν σε απογοητευτικούς συμβιβασμούς και συναλλαγές. Η στάση του προς τον Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο είναι ενδεικτική. Ο Πατριάρχης έχοντας έλθει σε σύγκρουση με τον αυτοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, σύρθηκε σε σύνοδο για να δικαστεί. Την κατηγορία συνέταξε ο ίδιος ο Μιχαήλ Ψελλός, ο οποίος, παρ’ όλη την παλαιά φιλία που τους συνέδεε, δεν δίστασε να κατηγορήσει τον Πατριάρχη για διάφορα παραπτώματα. Όταν, όμως, ο Κηρουλάριος πέθανε από φυσικό θάνατο, ο Ψελλός άλλαξε άρδην πολιτική και απήγγειλε τον επικήδειο λόγο, ένα πραγματικό εγκώμιο για τον Κηρουλάριο.
Παρ’ όλες όμως τις στενές του σχέσεις με τους αυτοκράτορες της εποχής και τα προσωπικά συμφέροντα τα οποία εξαρτούσε από αυτούς, ψέγει όσους υπέκυπταν στην κολακεία, δεν ενδιαφέρονταν για το κοινό καλό, αλλά μόνο για το προσωπικό τους συμφέρον και επισημαίνει το κακό το οποίο προκάλεσαν στην αυτοκρατορία είτε λόγω του χαρακτήρα τους είτε λόγω της εξάρτησης τους από από ανάξιους συμβούλους. Είναι δείγμα της νέας νοοτροπίας που έφερε η ανάδειξη της μέσης αστικής τάξης στον 11ο αιώνα, αλλά και προσωπική στάση του Ψελλού η κριτική του για τους αυτοκράτορες, οι οποίοι θεωρούσαν τους εαυτούς τους σαν θεούς.
Ο βίος του Ψελλού
Ο Μιχαήλ Ψελλός γεννήθηκε από ταπεινή οικογένεια στην Κωνσταντινούπολη, το 1018 και πέθανε μετά το 1081. Έλαβε εξαιρετική μόρφωση κα ένας από τους δασκάλους του ήταν ο Ιωάννης Μαυρόπους, μετέπειτα μητροπολίτης Ευχαΐτων. Ανήκε στη γενιά των διανοούμενων του 11ου αιώνα, όπως ο Μιχαήλ Ατταλειάτης και άλλοι. Στο τεράστιο έργο που άφησε περιλαμβάνονται έργα ιστορικά, φιλοσοφικά, ρητορικά, θεολογικά, νομικά, καθώς και μια συλλογή επιστολών.
Επί βασιλείας του Μιχαήλ Ζ’ ο Ψελλός εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη και πέθανε άδοξα, χωρίς οικονομικές ανέσεις και μακριά από την πολιτική σκηνή. Ο Μιχαήλ Ψελλός σημάδεψε τον 11ο αιώνα όχι μόνο με τις γνώσεις του και με το έργο του, αλλά και με την ανάμιξη του στην πολιτική, εκφράζοντας τη νέα τάξη των «τεχνοκρατών», η οποία επικράτησε στην Κωνσταντινούπολη. μετά την λαμπρή περίοδο της Μακεδονικής Δυναστείας. Παρ’ όλο το ασυμβίβαστο της φιλοσοφικής ψυχής με τις αδυναμίες του χαρακτήρα του, μας εκπλήσσει για την πολυμάθεια του, το εύρος του και το ταλέντο του.
