Χριστιανική βασιλική

Η βασιλική σαν αρχιτεκτονικός τύπος εμφανίζεται στη ρωμαϊκή εποχή. Είναι ο κατ’ εξοχήν αρχιτεκτονικός τύπος της Αγοράς στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Επίσης μυστηριακές λατρείες και συναγωγές τελούνταν σε χώρους με σχήμα βασιλικής, δηλαδή μακρόστενου οικοδομήματος. Η χριστιανική βασιλική όμως, δεν μπορεί να θεωρηθεί ως εξέλιξη του τύπου αυτής της βασιλικής.

Η χριστιανική βασιλική παρ’ όλες τις μορφολογικές συγγένειες με τα παραπάνω κτίρια, διατηρεί την ιδιαιτερότητα της μορφής της και του όλου χαρακτήρα του κτιριακού συγκροτήματος, και παρ’ όλο που κανένα από τα συστατικά στοιχεία της δεν είναι νέα εφεύρεση, αλλά όλα ανάγονται σε παλαιότερα εθνικά πρότυπα, τα οποία συγχώνευσε και τα παρουσίασε ως μία ενότητα, η χριστιανική βασιλική παραμένει ως σύνολο ένα καινούργιο δημιούργημα, που επέφεραν οι λατρευτικές ανάγκες της νέας λατρείας.

Νέο για τον χριστιανικό ναό είναι η δημιουργία ενός ιερού χώρου για την συγκέντρωση των πιστών και όχι μόνο για το λατρευτικό άγαλμα. Νέο είναι ότι τα μορφολογικά στοιχεία του κτιρίου προσλαμβάνουν μεγαλύτερη σημασία και οργανώνονται σύμφωνα με μία νέα κοσμολογική τάξη και το οικοδόμημα παίρνει τη συμβολική έννοια ενός μικρόκοσμου, μιας μικρογραφίας του σύμπαντος.

Ασφαλώς δεν υπάρχει κανένα υστερορωμαϊκό οικοδόμημα που να μπορεί να θεωρηθεί πρόδρομος της χριστιανική βασιλικής. Απλώς συγκεράστηκαν στην χριστιανική βασιλική διάφορα αρχιτεκτονικά στοιχεία, που ήταν γνωστά σε ποικίλα δημόσια ρωμαϊκά κτίρια, και αποτέλεσαν ένα καινούργιο όλο που εξυπηρετούσε καλύτερα τις ανάγκες της νέας θρησκείας.

Η χριστιανική βασιλική με το συνδυασμό όλων αυτών των αρχιτεκτονικών στοιχείων δημιούργησε έναν καινούριο αρχιτεκτονικό χώρο και απέβη ένα νέο αρχιτεκτονικό δημιούργημα. Αυτός όμως ο τύπος δεν ακολουθήθηκε με την ίδια μορφή σε όλα τα παλαιοχριστιανικά παραδείγματα. Ποικίλοι παράγοντες, όπως η προσωπικότητα του αρχιτέκτονα και οι τοπικές αρχιτεκτονικές παραδόσεις μαζί με τις κλιματολογικές συνθήκες, συνετέλεσαν στη δημιουργία διαφόρων παραλλαγών της βασιλικής.

Η χριστιανική βασιλική διακρίνεται σύμφωνα με τον τρόπο στέγασης σε δύο βασικούς τύπους: την ελληνιστική και την ανατολική.

Η ελληνιστική βασιλική είναι ξυλόστεγη και ονομάστηκε έτσι γιατί επικρατεί στις περιοχές του ελληνορωμαϊκού κόσμου, στα παράλια δηλαδή της μεσογειακής λεκάνης. Οι ξυλόστεγες βασιλικές διαιρούνται με κιονοστοιχίες σε τρία μέχρι και εννέα κλίτη. Το μεσαίο είναι υπερυψωμένο και διατρυπάται από σειρά παραθύρων που φωτίζουν άπλετα το εσωτερικό του ναού.

Η ανατολική βασιλική είναι καμαροσκέπαστη και επικρατεί στις ανατολικές επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, στη Μεσοποταμία, την ενδοχώρα της Συρίας και της Μικράς Ασίας και σπανιότερα στη βαλκανική ενδοχώρα. Τα τρία κλίτη της ανατολικής βασιλικής, που χωρίζονται με πεσσούς, καλύπτονται από ημικυλινδρικές καμάρες, παράλληλες στον κατά μήκος άξονα του ναού. Οι καμάρες είναι ισοϋψείς και καλύπτονται εξωτερικά με αμφικλινή στέγη. Σε μερικές περιπτώσεις η μεσαία καμάρα, από επίδραση της ξυλόστεγης ελληνιστικής βασιλικής, είναι υπερυψωμένη και διατρυπάται από αραιά παράθυρα.