Ήδη χιλιάδες χρόνια πριν τον Χριστό το σημείο του Σταυρού συναντάται χαραγμένο ή ζωγραφισμένο στα σπήλαια, σε τοιχογραφίες θηραμάτων, στα ορμητήρια και καταφύγια του ανθρώπου της Παλαιολιθικής εποχής, ως σημείο της παρουσίας του και αναγνωριστικό του χώρου όπου ο πρωτόγονος άνθρωπος δρα.
Σε αρχαίους λαούς, όπως Φοίνικες, Αιγύπτιους, Ασσύριους, Ινδούς, βρίσκουμε το σημείο του σταυρού με βαθύτερη συμβολική και θρησκευτική έννοια, η οποία όμως δεν επέδρασε καθόλου επί της θρησκευτικής έννοιας του σταυρού των Χριστιανών. Αυτό προήλθε από ένα ιστορικό γεγονός, που είναι η Σταύρωση του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού.
Αλλά πώς σκέφτηκαν οι πρώτοι Χριστιανοί και δημιούργησαν τη συνήθεια να κάνουν το σταυρό τους (σταυροκόπημα), που πολύ νωρίς βρήκε τέτοια μεγάλη απήχηση σε όλους τους πιστούς, ώστε να καταστεί τόσο προσφιλής και τόσο συνήθης;
Η χρήση και η τιμή του σταυρού
Η χρήση και η τιμή του σταυρού στην Χριστιανική Εκκλησία είναι αρχαιότατη. Η Εκκλησία χρησιμοποιεί και τιμά το σταυρό σαν σύμβολο θυσίας, της μεγάλης θυσίας του Θεανθρώπου, από την οποία απορρέει η χάρη, ο αγιασμό, η καταλαγή, η άφεση των αμαρτιών, η κατάργηση του διαβόλου και του θανάτου και η σωτηρία των ανθρώπων και έπειτα και κάθε θυσίας στην οποία καλείται ο Χριστιανός.
Η αρχή της τιμής του Σταυρού χάνεται στα βάθη της Χριστιανικής Αρχαιότητας. Ο Απόστολος Παύλος διακηρύσσει: «Εμοί δε μη γένοιτο καυχάσθαι ει μη εν τω σταυρώ του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, δι’ ου εμοί κόσμος εσταυρώται καγώ τω κόσμω». Ο Απόστολος Πέτρος καταδικάστηκε σε θάνατο σταυρικό όπως ο Χριστός. Τόσο πολύ τιμούσε τον Σταυρό, ώστε ικέτευε τους δήμιους του, λέγοντας: «Δεν είμαι άξιος να με σταυρώσετε όπως το Χριστό μου όρθιο, διότι εκείνος εσταυρώθηκε όρθιος για να βλέπει προς τη γη, επειδή επρόκειτο να πάει στον Άδη, να ελευθερώσει τις ψυχές, που ήταν εκεί. Εμένα να με σταυρώσετε με το κεφάλι κάτω, για να βλέπω τον ουρανό, όπου πρόκειται να πάω».
Ο Απόστολος Ανδρέας ο Πρωτόκλητος όταν αντίκρυσε τον σταυρό του μαρτυρίου του (σχήματος Χ), ανεφώνησε με δέος και συγκίνηση: «Χαίρε, σταυρέ, που αγιάσθηκες με το σώμα του Χριστού και στολίσθηκες με τα μέλη Του, σαν με μαργαριτάρια! Πριν καρφωθεί πάνω σου ο Κύριος μου, ήσουν φοβερός για τους ανθρώπους. Τώρα όμως όλοι οι Χριστιανοί γνωρίζουν πόση χαρά είναι κρυμμένη μέσα σου. Άφοβα και χαρούμενα σε πλησιάζουν. Πρόθυμα δέξου με και συ, τον μαθητή του Εσταυρωμένου Χριστού… Ω μακάριε και παμπόθητε σταυρέ, πάρε με από τους ανθρώπους και παρέδωσε με στον Διδάσκαλο μου!».
Για τον σταυρό υπάρχουν πολλές μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων, όπως του Κλήμεντος (150-220μ.Χ.), του Τερτυλλιανού (160-220-μ.Χ.), του Αποστόλου Βαρνάβα (Α’ αιώνας), του Ωριγένη (185-245μ.Χ) και του Ιουστίνου (110-167μ.Χ.). Από αυτές όμως λίγες είναι εκείνες που μας δίνουν πληροφορίες για το σχήμα του σταυρού. Τα περισσότερα χωρία μόνο έμμεσα παρέχουν πληροφορίες για το σχήμα του σταυρού.
Και στα Ευαγγέλια, όμως, δεν υπάρχει περιγραφή του σχήματος του Σταυρού του Χριστού. Διαφαίνεται, όμως, ότι η θυσία του Γολγοθά ετελέσθηκε επί σταυρού σχήματος + και όχι Τ, Ο Ματθαίος, ο Λουκάς και ο Ιωάννης τέτοιο σχήμα σταυρού προϋποθέτουν.
Δεν υπάρχουν πολλές αρχαιότατες μαρτυρίες περί της τιμής του σταυρού και αυτό οφείλεται στο γεγονός, ότι οι Εθνικού περιγελούσαν και χλεύαζαν τους Χριστιανούς για την τιμή του σταυρού. Οι Χριστιανοί για να αποφεύγουν τις κοροϊδίες και τους χλευασμούς, ιδίως λόγου των αδυνάτων στην πίστη και μάλιστα των νεοφώτιστων που σκανδαλίζονταν από τις κοροϊδίες και χλευασμούς αυτούς απέφευγαν να μιλάνε για τον σταυρό και να τον απεικονίζουν δημόσια. Εδώ δεν έχουμε άρνηση της πίστης, αλλά εφαρμογή των λόγων του Κυρίου «μη δότε άγιον τοις κυσί, μηδέ βάλητε τους μαργαρίτας υμών έμπροσθεν των χοίρων, μήποτε καταπατήσωσιν αυτούς εν τοις ποσίν αυτών και στραφέντες ρήξωσιν υμάς».
Το σημείο του σταυρού ή το σταυροκόπημα
Στην ψυχή των πρώτων Χριστιανών επέδρασε η εντολή του Κυρίου «Όστις θέλει οπίσω μου ελθείν απαρνησάσθω εαυτόν και αράτω τον σταυρόν αυτού και ακολουθήτω μοι». Ο Κύριος είπε στους μαθητές του, ότι εάν κανείς θέλει πράγματι να είναι οπαδός του, ας απαρνηθεί τον αμαρτωλό εαυτό του, ας προετοιμασθεί να υποστεί πολλές θλίψεις και αυτόν ακόμη τον σταυρικό θάνατο και ας Τον ακολουθήσει. Οι πρώτοι Χριστιανοί κατάφεραν να κατανοήσουν πλήρως την αξία και το πραγματικό νόημα της εντολής του Κυρίου, όταν τη συνδύασαν με τη διδασκαλία της πρώτης Εκκλησίας για τη Σταύρωση, το Θάνατο και την Ανάσταση του Κυρίου. Δεν ήταν δυνατόν, όμως, να τους επηρεάσει τόσο ώστε να σταυροκοπιούνται.
Ο σταυρός του Χριστού είναι το καύχημα του Αποστόλου Παύλου. Γίνεται το κέντρο του κηρύγματος του Αποστόλου Παύλου, όχι ο Ιησούς, αλλά ο Εσταυρωμένος Ιησούς. Ο σταυρός γίνεται έννοια ταυτόσημη με το όνομα «Ιησούς». Με την διδασκαλία του υπεισέρχεται στην πίστη των πρώτων Χριστιανών ο «μυστηριακός χαρακτήρας» του σταυρού του Χριστού, κλασσικότερη έκφραση του οποίου είναι η φράση του Παύλου «Χριστώ συνεσταύρωμαι». Ο Παύλος με τη διδασκαλία του προετοιμάζει την εμφάνιση και την ανάπτυξη της χριστιανικής συνήθειας του «σταυροκοπήματος».
Από τον 2ο αιώνα μ.Χ., το σημείο του σταυρού έχει γίνει σύμβολο πίστης. Ο σταυρός είναι ο θρίαμβος των χιλιάδων μαρτύρων της πίστης. Από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου το σημείο του σταυρού γίνεται το κατ’ εξοχήν όπλο προστασίας και βοήθειας των πιστών και αντικείμενο τιμής. Το σημείο του σταυρού, πλήρες πνεύματος, θείας χάριτος και δύναμης, γίνεται αντικείμενο χαράς και αγαλλίασης για τους πιστούς και γι’ αυτό μεταπίπτει σε σημείο χαιρετισμού για τους Χριστιανούς. όπως οι στρατιωτικοί έχουν το δικό τους χαιρετισμό, έτσι και οι Χριστιανοί, οι στρατιώτες του Χριστού, έχουν σαν χαιρετισμό το σημείο του σταυρού. Το σταυροκόπημα αποτελεί τον χαιρετισμό των Χριστιανών προς τα θεία. Όταν περνάμε έξω από εκκλησία, ή ακούμε να χτυπά η καμπάνα ή κατά τη λατρεία αναφέρονται ιερά πρόσωπα ή γεγονότα κάνουμε το σημείο του σταυρού δηλώνοντας έτσι, ότι όλα αυτά, πρόσωπα ή γεγονότα μας είναι συγγενείς και στρέφουμε όλη μας την προσοχή προς αυτά, ενθυμούμενοι έτσι ότι ο σταυρικός θάνατος του Θεανθρώπου μας συνδέει με όλες τις ανωτέρω περιπτώσεις.
Πως κάνουμε το σημείο του σταυρού
Η Αγία Γραφή δεν αναφέρει πως πρέπει να κάνουμε το σταυρό μας. Σύμφωνα με τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη, ο οποίος ερμηνεύει τον 91ο κανόνα του Μεγάλου Βασιλείου: Τον τύπο του Τιμίου Σταυρού οι παλαιοί Χριστιανοί τον έκανα με διαφορετικό σχηματισμό του χεριού από τον σημερινό, δηλαδή με τα δυο δάχτυλα του χεριού, το δείκτη και το μέσο, το ποίο σημαίνει ότι όλο το χέρι είναι η υπόσταση του Χριστού και τα δύο δάχτυλα οι δύο φύσεις Του. Και η ήδη επικρατούσα συνήθεια του συνήθεια των Χριστιανών είναι, να ενώσουν τα δύο αυτά δάχτυλα με τον αντίχειρα και τα τρία αυτά δάχτυλα που συμβολίζουν την Αγία Τριάδα, να σχηματίσουν τον σταυρό, βάζοντας το χέρι πρώτα στο μέτωπο, που συμβολίζει τον ουρανό, όπου βρίσκεται ο Χριστός, μετά στον ομφαλό, που συμβολίζει τη γη, στην οποία ήρθε ο Χριστός για τη σωτηρία μας, και στη συνέχεια το δεξί ωμό και τέλος στον αριστερό, ολοκληρώνοντας έτσι το σημείο του σταυρού.
Οι Λατίνοι κατηγορούν εμάς τους Ορθόδοξους γιατί δεν βάζουμε το χέρι πρώτα στον αριστερό ώμο και έπειτα στο δεξιό, όπως κάνουν εκείνοι. Εμείς το κάνουμε αυτό, διότι, με το σχήμα του σταυρού ζητάμε να εντυπώσουμε τον σταυρωθέντα Χριστό στον εαυτό μας, ο Οποίος επειδή έβλεπε δυτικά όταν σταυρώθηκε και εμείς βλέπουμε ανατολικά όταν προσκυνούμε, εμείς κάνουμε το σημείο του Σταυρού έτσι, ώστε ο αριστερός ώμος το Χριστού να συμπίπτει με τον δικό μας δεξιό και ο δεξιός ώμος του Χριστού με τον δικό μας αριστερό. Όταν βάζουμε το χέρι μας στον δεξί μας ώμο, το βάζουμε στο αριστερό του Χριστού και όταν βάζουμε στο αριστερό, το βάζουμε στον δεξιό ώμο του Χριστού.
Ο Φώτης Κόντογλου γράφει σχετικά με το σταυρό: «Είδα κάτι Ρώσους ψαράδες, που τους λένε Καζάκους και που κατοικούνε γύρω σε μια λίμνη, κοντά στην Πάντερμο, που ό,τι δουλειά και αν κάνουν θα σταυροκοπηθούνε, είτε, φάνε, είτε νερό πιούνε, είτε φταρνιστούν, είτε βήξουνε, είτε χασμουρηθούνε, είτε δουλειά πιάσουνε, είτε καθίσουνε, είτε σηκωθούνε».
Πηγή: Το σημείον του Σταυρού, Ιερομονάχου Εφραίμ, εκδ. Παπαδημητρίου