Η απελευθέρωση του Σουλίου στις 12 Δεκεμβρίου 1820 αποτελεί σπουδαίο γεγονός και μπορεί να θεωρηθεί ως το προοίμιο της Ελληνικής Επανάστασης. Η 12η Δεκεμβρίου 1820 είναι ορόσημο για τον Αγώνα, γιατί το Σούλι ήταν η πρώτη ελληνική περιοχή που απελευθερώθηκε από τους Τούρκους.
Το προοίμιο της Ελληνικής Επανάστασης
Οι Σουλιώτες και ο Αλή πασάς
Από το 1803, ο Αλή πασάς είχε πετύχει να εκδιώξει τους Σουλιώτες από τον τόπο τους. Οι τελευταίοι αναγκάστηκαν να βρουν καταφύγιο στα γειτονικά Επτάνησα. Στα Επτάνησα οι Σουλιώτες υπηρέτησαν στα κατοχικά, Αγγλικά, Γαλλικά, Ρωσικά, στρατεύματα. Η εμπειρία τους αυτή στάθηκε αποφασιστική γιατί κοντά στην παληκαριά και τη γενναιότητα τους απέκτησαν και αξιόλογες στρατιωτικές γνώσεις. Έτσι, παραμονές της Επανάστασης οι Σουλιώτες αποτελούσαν μια ετοιμοπόλεμη δύναμη και σημαντικό πολεμικό κεφάλαιο για τον Αγώνα.
Εν τω μεταξύ ο Αλή πασάς προσπαθούσε να πραγματοποιήσει το όνειρο του και να δημιουργήσει μέσα την οθωμανική αυτοκρατορία ένα ανεξάρτητο κράτος. Με την κήρυξη του πολέμου εναντίον του Αλή πασά δόθηκε σουλτανικό «δόγμα», σύμφωνα με το οποίο, όσοι πολεμούσαν στο πλευρό του σουλτάνου θα έπαιρναν πίσω τα χωριά και τις ιδιοκτησίες τους. Ο σουλτάνος απέβλεπε στον προσεταιρισμό των Σουλιωτών, οι οποίοι αποτελούσαν αξιόλογη πολεμική δύναμη.
Οι Σουλιώτες δεν άφησαν την ευκαιρία ανεκμετάλλευτη. Ήρθαν σε συνεννόηση με τον Ισμαήλ πασόμπεη, αρχηγός του σουλτανικού στρατού, για να υπηρετήσουν στον σουλτανικό στρατό εναντίον του Αλή πασά, με αντάλλαγμα να πάρουν οι Σουλιώτες πίσω τη γη τους. Ο Ισμαήλ πασόμπεης, ο οποίος αρχικά δέχτηκε την συμφωνία και να έρθουν οι Σουλιώτες στο σουλτανικό στρατόπεδο των Ιωαννίνων, τελικά υπαναχώρησε ενδίδοντας στις πιέσεις Τουρκαλβανών συμβούλων του, που τον έπεισαν ότι οι Σουλιώτες δεν θα γίνουν ποτέ πιστοί υπήκοοι του σουλτάνου, αφού «ποτέ ραγιάδες δεν έζησαν, ούτε χαράτσι πλήρωσαν». Έτσι ο Ισμαήλ πασόμπεης, Αλβανός και ο ίδιος, όχι μόνο δεν τους επέτρεψε να αναχωρήσουν για την πατρίδα τους, αλλά σχεδίαζε και την εξόντωση τους.
Οι Σουλιώτες συμμάχησαν με τον Αλή πασά και έθεσαν τους εξής όρους: να επιστραφεί το Σούλι με όλη την γύρω από 60 χωριά περιοχή και το οχυρό της Κιάφας, να τους δοθεί οικονομική ενίσχυση από 200.000 γρόσια και ως όμηρος ένας από τους εγγονούς του Αλή πασά, σε αντάλλαγμα οι Σουλιώτες θα έδιναν έξι δικούς του. Ο Αλή πασάς δέχτηκε τους όρους των Σουλιωτών γιατί ήταν η μόνη σημαντική δύναμη στην οποία μπορούσε να ελπίζει. Επιπλέον υποσχέθηκε ότι θα δίνει 100 γρόσια το μήνα σε όποιον Σουλιώτη πολεμούσε για αυτόν. Είχε εγκαταλειφθεί από τους πιο ικανούς συνεργάτες του. Ο κλοιός της τουρκικής πολιορκίας τον περιέσφιγγε απειλητικά.
Οι Σουλιώτες με τον εγγονό του Αλή πασά, Χουσεΐν, γιο του Μουχτάρ πασά, αφού κατόρθωσαν να διαφύγουν από το σουλτανικό στρατόπεδο, έφυγαν στις 6 Δεκεμβρίου για το Σούλι έχοντας μαζί τους διαταγή του Αλή προς τον φρούραρχο του Σουλίου Μπουρτοτζιάλη για να τους παραδώσει τη γη τους. Την επομένη κατέλαβαν εξ εφόδου το φρούριο του χωριού Βαριάδες, που το θεωρούσαν σημαντικό έρεισμα για τις μελλοντικές τους επιχειρήσεις. Η κατάληψη του φρουρίου μπορεί να θεωρηθεί ένα από τα πρώτα επαναστατικά επεισόδια. Την ίδια μέρα έφθασαν στο Σούλι. Επειδή οι Λιάπηδες κάτοικοι αρνήθηκαν, παρά τη συμφωνία Σουλιωτών και Αλή, να επιστρέψουν τις σουλιώτικες ιδιοκτησίες, ένα τμήμα Σουλιωτών αναγκάστηκε να μείνει εκεί για να τους πολιορκεί, ενώ οι υπόλοιποι ανέλαβαν να εκκαθαρίσουν την περιοχή από τους Αλβανούς Τσάμηδες και ανάγκασαν του Λιάπηδες να παραδώσουν τελικά τις σουλιώτικες ιδιοκτησίες που κρατούσαν.
Εξαίρεση αποτελούσε το φρούριο το φρούριο της Κιάφας, ο φρούραρχος του οποίου, εκτελώντας προφανώς μυστική διαταγή του Αλή πασά, αρνιόταν να το παραδώσει στους Σουλιώτες. Ωστόσο 50 Σουλιώτες ξεγελώντας τον πως ήθελαν να τον διαπραγματευτούν μαζί του μπήκαν δυο δυο στο φρούριο και τελικά τον πειθανάγκασαν να δεχθεί να πάρουν μέρος και αυτοί στη φρούρηση του.
Από τη στιγμή εκείνη οι Σουλιώτες επιδόθηκαν σε συνεχή αγώνα για να κρατήσουν ελεύθερη την περιοχή τους, ενώ παράλληλα οι Τούρκοι συνειδητοποίησαν ότι πραγματικός εχθρός τους δεν ήταν ο Αλή πασάς, αλλά οι Σουλιώτες. Έτσι οι Τούρκοι ανέλαβαν ανελέητο αγώνα εναντίον των Σουλιωτών.
Στον Ισμαήλ πασά, που θεωρήθηκε υπεύθυνος από τον σουλτάνο για τις επαναστατικές ενέργειες των Σουλιωτών, δόθηκε βραχύτατη προθεσμία για να τους συντρίψει. Παράλληλα δόθηκε διαταγή στον μητροπολίτη Άρτας, Πορφύριο, να νουθετήσει, απειλήσει, δωροδοκήσει τους κατοίκους των γύρω περιοχών να μην προσχωρήσουν στους Σουλιώτες. Παρήγγειλε στους Σουλιώτες να παραδώσουν τα όπλα. Εκείνοι απάντησαν ότι μοναδικός υπεύθυνος για την όλη κατάσταση ήταν ο Ισμαήλ πασάς, που δεν τήρησε το σουλτανικό δόγμα.
Οι Σουλιώτες μέχρι τα μέσα Ιανουαρίου 1821 είχαν εκδιώξει τους Τούρκους σχεδόν από όλη τη περιοχή τους. Οι επιτυχίες των Σουλιωτών ενθάρρυναν τον Αλή πασά, ο οποίος άρχισε νέο γύρο επιχειρήσεων για να πετύχει τον σκοπό του. Οι Σουλιώτες όμως αυτή τη φορά δεν συνέπραξαν με τον Αλή πασά. Μια στάση που υπήρξε σωτήρια για την Ελληνική Επανάσταση. Η βοήθεια τους θα μπορούσε να συντελέσει σε νίκη του Αλή πασά εναντίον των σουλτανικών στρατευμάτων και στη συνέχεια ο νικητής Αλή θα ζητούσε αμνηστία από την Πύλη και σε αντάλλαγμα θα τασσόταν στο πλευρό της εναντίον των Ελλήνων.
Η στάση των Σουλιωτών έναντι των Τούρκων το 1821
Η πλευρά του σουλτάνου προσπάθησε να προσεταιριστεί ξανά τους Σουλιώτες. Οι τελευταίοι με την πρόφαση πως μελετούν την πρόταση κωλυσιεργούσαν και δεν έδωσαν απάντηση ως τις 20 Φεβρουαρίου. Όταν δεν μπορούσαν να καθυστερήσουν άλλο, απάντησαν ότι δεν μπορούσαν να συνάψουν συμφωνία γιατί δεν εμπιστεύονταν τους Τούρκους.
Εν τω μεταξύ στην περιοχή των Ιωαννίνων είχε έρθει ο Χουρσήτ πασάς, για να αντιμετωπίσει την εμπόλεμη κατάσταση με τον Αλή πασά. Ο Χουρσήτ, αφού δεν κατάφερε να πείσει τον Αλή να παραδοθεί, πρόσφερε στους Σουλιώτες αμνηστία και γενναίες αμοιβές, για να επιστρέψουν στην υπηρεσία του σουλτάνου. Οι Σουλιώτες αρνήθηκαν γιατί προτιμούσαν να διατηρηθεί η εμπόλεμη κατάσταση ανάμεσα στους Τούρκους.
Τέλος Φεβρουαρίου 1821, έφτασε στο Σούλι ο Χριστόφορος Περραιβός με την είδηση ότι η Επανάσταση ξεκίνησε στην Μολδοβλαχία. Ξεκίνησε διπλωματική δραστηριότητα με τον Αλή πασά και τελικά τον έπεισε να επιτρέψει και στους υπόλοιπους Σουλιώτες, που βρίσκονταν στην Κέρκυρα, να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Οι Φιλικοί ήλπιζαν στη μαχητικότητα και το επαναστατικό πνεύμα των Σουλιωτών, κάτι που φαίνεται και από το «Σχέδιον Γενικόν» της Φιλικής Εταιρείας, το οποίο προέβλεπε την κατάληψη της Ηπείρου από τους Σουλιώτες με την ευκαιρία της ανταρσίας του Αλή πασά.
Οι Σουλιώτες φάνηκαν αντάξιοι στις προσδοκίες των Φιλικών και υπήρξαν αληθινοί αγωνιστές της ελευθερίας, τόσο με την άρνηση τους να βοηθήσουν τον Αλή πασά στην έξοδο, που επιχείρησε από τα Ιωάννινα στις 14 Ιανουαρίου, όσο και με την άρνηση τους να επιστρέψουν στο στρατόπεδο του σουλτάνου παρά τις γενναίες αμοιβές και τις υποσχέσεις που τους δόθηκαν. Το γεγονός πως δεν ύψωσαν επαναστατική σημαία οφειλόταν στην ορθή εκτίμηση τους ότι δεν έπρεπε να δημιουργήσουν υποψίες στον Αλή πασά. Με την απασχόληση πολυάριθμου τουρκικού στρατού στην Ήπειρο η Επανάσταση μπόρεσε να αρχίσει στην Πελοπόννησο και να στηριχθεί στα πρώτα της βήματα.
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών