Το Κρητικό Ζήτημα

Η επανάσταση του 1866-1869 αποτελεί την κορυφαία έκφραση του πόθου των Κρητών για ένωση με την Ελλάδα. Το Κρητικό Ζήτημα αποδεικνύεται πια πως έχει εθνικό χαρακτήρα και με τις διαστάσεις που έλαβε απασχόλησε σοβαρά την ευρωπαϊκή διπλωματία, ως σημαντική πτυχή του όλου Ανατολικού Ζητήματος.

Δύο είναι οι αφορμές που οδήγησαν τους Κρήτες σε μια νέα δυναμική και αποφασιστική αναμέτρηση με την Οθωμανική αυτοκρατορία: η επιβολή νέων φόρων, παρά τις διατάξεις του Χάττι Χουμαγιούν, και το λεγόμενο μοναστηριακό ζήτημα. Ο Ισμαήλ πασάς, διοικητής της Κρήτης από το 1861, μετά από μια περίοδο αγαθής και δίκαιης διακυβέρνησης, για την οποία οι Κρήτες ζητούσαν να παραμείνει στη Γενική Διοίκηση του νησιού, μετέβαλε τακτική και προχώρησε στην επιβολή καταθλιπτικής φορολογίας, κυρίως στα γεωργικά προϊόντα.

Η αντίδραση του λαού, όμως, κορυφώθηκε όταν ο Ισμαήλ επιχείρησε να αναμιχθεί στο μοναστηριακό ζήτημα, που είχε δημιουργηθεί αυτήν την εποχή στις ανατολικές επαρχίες. Φωτισμένοι κληρικοί και λαϊκοί, όπως ο Χρ. Αργυράκης και ο Λεων. Γρηγοριάδης, είχαν ζητήσει από το 1862 να τεθεί η μοναστηριακή περιουσία υπό τον έλεγχο των Δημογεροντιών, για την ίδρυση και λειτουργία σχολείων. Αντίθετοι ήταν ο μητροπολίτης Διονύσιος, οι επίσκοποι και οι ηγούμενοι των μοναστηριών. Η σκανδαλώδης ανάμειξη του Ισμαήλ στην εκλογή των πληρεξουσίων, που θα συζητούσαν το ζήτημα, η ακύρωση της εκλογής των ανεπιθύμητων στην τουρκική διοίκηση προσώπων και η σύλληψη και η φυλάκιση των μελών της Επιτροπής, που θα μετέβαιναν στην Κωνσταντινούπολη για να συζητήσουν το θέμα με το Πατριαρχείο, δημιούργησε εντονότατες αντιδράσεις.

Από την άνοιξη του 1866 είχαν αρχίσει οι συγκεντρώσεις Κρητών σε διάφορα χωριά. Στις 14 Μαΐου συνήλθε η πρώτη παγκρήτια συνέλευση στα Μπουτσουνάρια των Χανίων, στην εκεί μονή της Αγίας Κυριακής. Συνέταξαν υπόμνημα προς τον σουλτάνο, αντίγραφο του οποίου επιδόθηκε και στους προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων στα Χανιά. Η Συνέλευση διαλύθηκε την ίδια μέρα, αλλά την επομένη πολλοί από τους πληρεξούσιους υπέγραψαν ένα άλλο υπόμνημα προς τους βασιλείς της Αγγλίας και της Γαλλίας και στον τσάρο της Ρωσίας, με το αίτημα της ένωσης με την Ελλάδα.

Η απάντηση της Υψηλής Πύλης έφτασε στην Κρήτη περίπου 2 μήνες μετά και ήταν απορριπτική και εντόνως απειλητική. Αμέσως οι πληρεξούσιοι των κρητικών επαρχιών συγκεντρώθηκαν στο Μπρόσνερο Αποκορώνου και υπέγραψαν την πρώτη επαναστατική διακήρυξη, που την επέδωσαν αμέσως στους προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων. Αμέσως η επαναστατική Συνέλευση κάλεσε τον κρητικό λαό σε ένοπλη εξέγερση στις 21 Αυγούστου, με προκήρυξη που εξέδωσε από το χωριό Ασκύφου Σφακίων.

Η αγγλική και γαλλική διπλωματία αντιτάχθηκαν σε κάθε μεταβολή του status quo της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Μόνο η Ρωσία ευνοούσε την επανάσταση στην Κρήτη και την υποκινούσε μέσω των αντιπροσώπων της στο νησί, του προξένου της στα Χανιά, Σπ. Δενδρινού και του Ιω. Μητσοτάκη, υποπροξένου στο Ηράκλειο. Ο Ιω. Μητσοτάκης είχε ιδρύσει στο Ηράκλειο «Μυστική Εταιρεία», για την προετοιμασία της επανάστασης και την κινητοποίηση παραγόντων μέσα και έξω από την Κρήτη.

Στην ελεύθερη Ελλάδα ο λαϊκός ενθουσιασμός ήταν ένας θετικός παράγοντας, αλλά το επίσημο κράτος βρισκόταν σε παντελή αδυναμία να βοηθήσει οικονομικά και στρατιωτικά την κρητική αυτή επανάσταση και μάλιστα μπροστά στην διαρκή τουρκική απειλή που έγινε πιο επικίνδυνη με τη συγκέντρωση τουρκικού στρατού στα σύνορα Θεσσαλίας.

Με την έναρξη της επανάστασης εκδηλώθηκαν στην ελεύθερη Ελλάδα σοβαρές κινητοποιήσεις από εξόριστους Κρητικούς και άλλους Έλληνες για τη συγκέντρωση τροφίμων, πολεμοφοδίων και χρημάτων. Ριψοκίνδυνοι κυβερνήτες μετέφεραν προμήθειες και εθελοντές στην Κρήτη, αλλά και παραλάμβαναν πρόσφυγες και τραυματίες. Ο πλοίαρχος Ν. Σουρμελής έκανε 25 ταξίδια στην Κρήτη μεταφέροντας συνολικά 2.310 τόνους εφοδίων. Ο πατριωτικός ενθουσιασμός, όμως, δεν μπορούσε να αντισταθμίσει τις μεγάλες αδυναμίες της κρητικής επανάστασης. Η αριθμητική διαφορά των Ελλήνων με τους Τούρκους δεν ήταν το μόνο πρόβλημα. Το σημαντικότερο ήταν ο σύγχρονος εξοπλισμός των Τούρκων, τα άφθονα εφόδια, η συνεχής οικονομική στήριξη, η πειθαρχία, οι εμπειροπόλεμοι στρατηγοί, ο ισχυρός στόλος.

Μία από τις μεγαλύτερες αδυναμίες της Κρητικής επανάστασης ήταν η έλλειψη Γενικού Αρχηγού. Δεν αναδείχθηκε καμία ηγετική μορφή για όλη την Κρήτη. Την Ανώτατη επαναστατική εξουσία ασκούσε η Γενική Συνέλευση και αργότερα (από το 1867) η Προσωρινή Κυβέρνηση, που όμως ούτε σταθερή έδρα, ούτε σταθερό αριθμό μελών είχε.

Η κρητική επανάσταση τελικά εξέπνευσε το 1869 χωρίς να εκπληρωθεί ο πόθος των Κρητών για ελευθερία και ένωση με την Ελλάδα. Οι θυσίες σε ανθρώπινα θύματα και υλικές καταστροφές υπήρξαν ανυπολόγιστες για τους Κρήτες, αλλά και για την ίδια την οθωμανική αυτοκρατορία, της οποίας το γόητρο υπέστη ανεπανόρθωτη ζημιά. Ο αιματηρότατος αυτός πόλεμος απέδειξε ότι το Κρητικό Ζήτημα δεν ήταν δυνατόν να λυθεί χωρίς μια γενικότερη σύρραξη στη Χερσόνησο του Αίμου που θα ταπείνωνε την Τουρκία. Το μόνο θετικό όφελος για την Κρήτη ήταν τα σκιώδη προνόμια του Οργανικού Νόμου, που τροχοδρομούσε σε νέες βάσεις το Κρητικό Ζήτημα, καθώς αποτελούσε σταθερό σημείο αναφοράς για όλα τα επόμενα απελευθερωτικά κινήματα ως την Αυτονομία του 1898.

Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών