Τον 9ο αιώνα οι τετράκογχοι ναοί ήταν πολύ διαδεδομένοι. Το πρωιμότερο και αξιολογότερο μνημείο της κατηγορίας των τετράκογχων ναών είναι το καθολικό της Μονής Περιστερών, που βρίσκεται 30χλμ νοτιοανατολικά της Θεσσαλονίκης.
Κτίστηκε από τον Μικρασιάτη μοναχό και μετέπειτα Άγιο Ευθύμιο τον Νέο το 870-871 πάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικού τετράκογχου ναού, του οποίου προσάρμοσε το σχέδιο στις νέες λειτουργικές απαιτήσεις της εποχής. Ο ναός αποτελείται από ένα τετράκογχο χώρο σε κάθε πλευρά του οποίου υπάρχει μία κόγχη σε σχήμα τριφυλλιού. Η δυτική κόγχη έχει καταστραφεί σε μεγάλο μέρος γύρω στο 1915, όταν προστέθηκε ορθογώνιος νάρθηκας που αλλοίωσε τη δυτική πλευρά του μνημείου. Σε κάθε γωνία του κεντρικού τετραγώνου και σε μικρή απόσταση από τους τοίχους υπάρχει ένας κίονας. Στους κίονες αυτούς στηρίζεται ο κεντρικός τρούλλος με τη μεσολάβηση τεσσάρων αβαθών καμαρών.
Οι αρχαιολογικές έρευνες έδειξαν ότι ο τετράκογχος, πεντάτρουλλος ναός γνώρισε δύο βυζαντινές οικοδομικές φάσεις. Στην αρχική ανήκει ο τετράκογχος ναός, του οποίου το σχήμα είναι το κανονικό των ρωμαϊκών και παλαιοχριστιανικών τετράκογχων. Η φάση αυτή μπορεί να αναχθεί στην παλαιοχριστιανική εποχή. Στη δεύτερη φάση έγιναν τα παρεκκλήσια, που κόλλησαν στα πλευρά της ανατολικής κόγχης και αποτέλεσαν το τριμερές Ιερό Βήμα.
Αυτά μπορούν να ταυτιστούν με τα παρεκκλήσια που αναφέρονται στον βίο του Αγίου Ευθυμίου, γιατί ήταν απαραίτητα για λειτουργικούς λόγους τον 9ο αιώνα. Στην ανωδομή ο ναός πήρε πεντάτρουλλη μορφή σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής και οι τρούλλοι σαφώς ανήκουν στην ίδια με τα παρεκκλήσια εποχή.
Το κτίριο παρ’ όλη την πλούσια διάπλαση του χώρου, που του δίνει κάποια κινητικότητα, παραμένει αρκετά βαρύ λόγω των λίγων ανοιγμάτων, των χαμηλών σχετικά τρούλλων και της απλής αργολιθοδομής. Εντάσσεται έτσι ο ναός στην ομάδα των μνημείων του 9ου αιώνα που συνδυάζουν το πλούσιο αρχιτεκτονικό σχέδιο με μια πρωτόγονη συχνά τεχνική εκτέλεση.
Ο ναός λοιπόν είναι κράμα παλαιοχριστιανικών και μεσοβυζαντινών στοιχείων, όχι όμως γιατί αρχαΐζει, όπως πίστευε παλαιότερα ο Ορλάνδος, αλλά γιατί πραγματικά ο πυρήνας του είναι παλαιοχριστιανικός. Έτσι επαληθεύεται η πληροφορία του βίου του Αγίου Ευθυμίου του Νέου, ότι ο Άγιος έκτισε το ναό πάνω τα ερείπια παλαιότερου. Κατά συνέπεια ο ναός αυτός δεν μπορεί να θεωρηθεί πρωτότυπο δημιούργημα του 9ου αιώνα.
Το άλλο τετράκογχο κτίστηκε το 1080 από τον Έλληνα μοναχό και μετά επίσκοπο της Ελεούσας Στρώμνιτσας, Μανουήλ. Το μνημείο αυτό έχει τετράγωνο πυρήνα που καλύπτεται με τρούλλο, ο οποίος βαστάζεται από τέσσερα αβαθή τόξα που διαμορφώνεται στις τέσσερις πλευρές του τετράγωνου. Οι τέσσερις κόγχες είναι εσωτερικά ημικυκλικές και εξωτερικά πολύπλευρες.
Το μνημείο είναι κτισμένο με τούβλα, έχει πλούσια πλαστική διάρθρωση στις εξωτερικές επιφάνειες με δύο επάλληλες σειρές, τυφλά αψιδώματα στις κόγχες και βαθμιδωτά τα πλαίσια των παραθύρων του πολύπλευρου τρούλλου και θυμίζει μνημεία της εποχής από την Κωνσταντινούπολη, από όπου φαίνεται έφερε το συνεργείο των οικοδόμων ο κτήτορας που προερχόταν από μονή της Χαλκηδόνας κοντά στη Βασιλεύουσα. Το μνημείο διευρύνθηκε με μονόχωρο τρουλλαίο νάρθηκα και παρεκκλήσι λίγο αργότερα.
