Σφακιά: τόπος επαναστάσεων

Τα Σφακιά είναι περιοχή της Κρήτης, τραχιά και δυσπρόσιτη. Αποτελούν επαρχία του νομού Χανίων. Επεκτείνονται από τον όρμο της Αγίας Ρούμελης ως την ανατολική άκρη των Λευκών Ορέων. Οι Σφακιανοί είναι οι ανυπότακτοι Κρητικοί, τους οποίους ούτε οι Άραβες, ούτε οι Βενετοί, ούτε ο Τούρκοι κατόρθωσαν να καταβάλουν. Η επανάσταση θα μπορούσε κάποιος να πει πως ήταν η δεύτερη φύση τους. Από τις 27 επαναστάσεις που ξέσπασαν στη διάρκεια της Ενετοκρατίας, οι περισσότερες ξεκίνησαν ή κατέληξαν στα Σφακιά.

Το όνομα των Σφακίων

Για την προέλευση της ονομασίας Σφακιά υπάρχουν πέντε εκδοχές:

1. Από παραφθορά της λέξης «Φοίνιξ», ονομασία ισχυρής αρχαίας πόλης στην περιοχή.
2. Από τη λέξη «σφάκα», τοπική ονομασία της πικροδάφνης (Σφακιά, η χώρα με τις πικροδάφνες).
3. Από τη λέξη «σφηκιά», σφηκοφωλιά, επειδή οι Σφακιανοί ρίχνονται στους εχθρούς σαν σφήκες (Κρητικοί που ονομάζονταν Σφήκες αποίκησαν στην Κύπρο που ονομάστηκε Σφηκία).
4. Από τη λέξη «σφαγεία», ως τόπος σφαγών
5. Από τη λέξη «φαράγγια», καθώς η περιοχή είναι γεμάτη από αυτά.

Η Αραδήνα και η Ανώπολη (περιοχές που υπάρχουν ακόμη και σήμερα) είναι οι αρχαίες πόλεις των Σφακίων που συγκαταλέγονται ανάμεσα στις τριάντα κρητικές πόλεις οι οποίες αναφέρονται στη συνθήκη του Ευμένη της Περγάμου. Υπήρχαν ακόμη η Ποικιλασσός, η Τάρα (σήμερα Αγία Ρούμελη) και ο Φοίνικας (σήμερα Λουτρό Σφακίων), που γνώρισε αργότερα την ευημερία και έγινε έδρα επισκοπής στα Βυζαντινά χρόνια. Ο επίσκοπος Φοίνικος, Λέων, αναφέρεται ανάμεσα στους 350 που πήραν μέρος στην Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας (786).

Η επανάσταση της Χρυσομαλλούσας

Μια πανέμορφη αρχοντοπούλα, η Χρυσή Σκορδίλη ζούσε στη χώρα των Σφακίων. Είχε κατάξανθα μακριά μαλλιά και την αποκαλούσαν «Χρυσομαλλούσα». Οι Βενετοί διατηρούσαν στην περιοχή αυτή φρούριο τυπικά επανδρωμένο με δεκαπέντε μόνο άνδρες. Όμως, ο Βενετός επικεφαλής τους, Καπαλέτο, θεωρούσε τον εαυτό του «φρούραρχο». Μια μέρα, η Χρυσομαλλούσα βρέθηκε στο δρόμο του πηγαίνοντας με δύο υπηρέτριες της στη πηγή. Ο Βενετός εντυπωσιάστηκε από την ομορφιά της κοπέλας, κατέβηκε από το άλογο του, την πλησίασε, την άρπαξε και τη φίλησε. Την επόμενη στιγμή δεχόταν το χαστούκι της.

Ο «φρούραρχος» προσβλήθηκε, Έβγαλε το σπαθί του, αλλά θυμήθηκε πως απέναντι του βρισκόταν γυναίκα. Έκοψε τη μία από τις δύο πλεξούδες της και αποχώρησε μαζί με το σπουδαίο λάφυρο του. Έτσι, όμως, η προσβολή είχε στραφεί εναντίον της αρχοντοπούλας. Οι Σφακιανοί αυτά δεν τα ανέχονται.

Οι συγγενείς της Χρυσομαλλούσας επιτέθηκαν στο φρούριο, το πήραν αμέσως, σκότωσαν τον Καπελέτο και τους άνδρες του και ξεθεμελίωσαν το φρούριο. Το συμβάν ήταν μια καλή αφορμή για επανάσταση. Απλώθηκε σε όλα τα Σφακιά και προκάλεσε και την εμπλοκή του βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου. Καταλάγιασε ενάμιση χρόνο αργότερα (1321).

Ο Αλέξης Καλλέργης στα Σφακιά

Η επανάσταση του Αλεξίου Καλλέργη, στα 1361, ξεκίνησε από το οροπέδιο Λασιθίου αλλά κατέληξε στη Ανώπολη Σφακίων, τόπο ορεινό, δυσπρόσιτο και φυσικά οχυρό. Εκεί οι επαναστάτες κράτησαν καιρό αποκρούοντας τις επιθέσεις. Ο Καλλέργης υπέγραψε τη νικηφόρα γι’ αυτόν συνθήκη με τους Βενετούς αλλά οι επαναστάτες αφανίστηκαν. Οι Βενετοί, με ποινή θανάτου, απαγόρευσαν την κατοίκηση ανθρώπων σε ολόκληρη την περιοχή της Ανώπολης και ακόμα απαγόρευσαν τη βοσκή κοπαδιών και την καλλιέργεια της γης για τα επόμενα δώδεκα χρόνια. Λίγο καιρό αργότερα η Ανώπολη κατοικήθηκε πάλι. Οι Βενετοί δεν αντέδρασαν σε αυτό γιατί ήξεραν ότι οποιαδήποτε αντίδραση τους θα ήταν αιτία νέας επανάστασης.

Η «επανάσταση της κότας»

Από την εποχή της κατάκτησης της Κρήτης από τους Βενετούς υπήρχε ένας φόρος ο οποίος λεγόταν «φόρος της ορνιθολογίας»: οι κάτοικοι υποχρεώνονταν κάθε πρωτομηνιά να δίνουν σε κάθε φεουδάρχη μια κότα «καλήν και ευτραφή». Με τα χρόνια, όμως, οι «δικαιούχοι» πλήθαιναν και το ζήτημα καταντούσε αφαίμαξη.

Κάποιοι κάτοικοι ξεκίνησαν, αντί για κότα «καλήν και ευτραφή», να δίνουν στους φεουδάρχες από ένα αυγό, διαβεβαιώνοντας τους ότι από αυτό θα προκύψει κότα «καλή και ευτραφής». Οι Βενετοί φεουδάρχες αντιλήφθηκαν την ειρωνεία και απάντησαν με εντάλματα σύλληψης «οφειλετών της κότας» και κατάσχεσης περιουσιών. Συμπεριέλαβαν και τους Σφακιανούς στη λίστα. Οι τελευταίοι φυσικά επαναστάτησαν.

Οι επαναστάτες συγκεντρώθηκαν στην κορυφή του Αγίου Θεοδώρου, πραγματοποίησαν συνέλευση και έστειλαν στον Βενετό διοικητή των Χανίων έγγραφη διαμαρτυρία. Ο διοικητής φυλάκισε τους απεσταλμένους και απέρριψε τη διαμαρτυρία. Ο ένοπλος αγώνας απλώθηκε σε όλα τα Σφακιά. Ο δούκας της Κρήτης ξεκίνησε από το Χάνδακα και έφτασε στα Σφακιά με προτάσεις: οι Βενετοί γλύτωσαν το μπελά δίνοντας αμνηστία τους παραβάτες και ματαιώνοντας τις δίκες που εκκρεμούσαν.

Οι Τούρκοι στα Σφακιά

Όταν οι Τούρκοι πήραν την Κρήτη και ενώ ακόμα πολιορκούσαν τον Χάνδακα οι Σφακιανοί συνεννοήθηκαν με τους Βενετούς και επιτέθηκαν στον Αλμυρό (1650). Νικήθηκαν. Οι Τούρκοι εισέβαλαν στα Σφακιά, αιχμαλώτισαν αμάχους, αλλά αποχώρησαν. Η περιοχή δόθηκε ως φέουδο στον Γαζί Χιουσεΐν πασά ως ανταμοιβή για τη συμμετοχή στην κατάκτηση της Κρήτης. Στα 1659, ο Γαζί Χουσεΐν πασάς αφιέρωσε τα Σφακιά στις ιερές πόλεις των Μωαμεθανών, Μέκκα και Μεδίνα, και όρισε να στέλνουν εκεί κάθε χρόνο 5.000 γρόσια (2.000 και 3.000 αντίστοιχα) «για τους φτωχούς». Τούρκοι στα Σφακιά ποτέ δεν κατοίκησαν.

Οι Σφακιανοί έμειναν ελεύθεροι και ασχολήθηκαν με την κτηνοτροφία και το εμπόριο. Πλούτισαν και έπαψαν να πληρώνουν φόρο. Με τη τουρκική κατάκτηση της Κρήτης, όμως, κάποιοι Κρητικοί αποφάσισαν να μεταναστεύσουν. Κάποιοι πήγαν στα Επτάνησα, κάποιοι άλλοι στη Μολδοβλαχία. Με τον καιρό, πείστηκαν ότι τα Σφακιά ήταν απάτητα από Τούρκους και άρχισαν να επιστρέφουν. Οι «παλιννοστούντες» αποκλήθηκαν από τους άλλους σύμφωνα με το όνομα του τόπου προέλευσης, αυτός από την Ζάκυνθο, «Ζακυνθινάκης», αυτό από την Κάσο, «Κασοτάκης», από τη Μυτιλήνη, «Μυτιληνάκης», και από τη Μολδοβλαχία, «Βλάχος». Απόγονος ενός από τους «Βλάχους» ήταν ο Γιάννης Βλάχος, ο μετέπειτα Δασκαλογιάννης.