Στην Χερσόνησο του Αίμου και ιδιαίτερα τον ελλαδικό χώρο ο χριστιανισμός είχε εξαπλωθεί ήδη από την εποχή του Αποστόλου Παύλου, η αντίδραση όμως της νέας θρησκείας παρέμεινε μέχρι και τον 5ο αιώνα ιδιαίτερα έντονη στους συντηρητικούς πληθυσμούς της υπαίθρου και τους καλλιεργημένους των αστικών κέντρων. Τον 5ο αιώνα, όμως, στην Ελλάδα οι χριστιανικές κοινότητες όλο και περισσότερο εξαπλώνονται και διαθέτουν πλούσια οικονομικά μέσα. Τούτο μαρτυρούν οι πολλές και πολυτελείς εκκλησίες που χτίζονται αυτήν την περίοδο. Οι επιδράσεις στην αρχιτεκτονική της περιοχής προέρχονται, κυρίως από τα ανατολικά μεσογειακά παράλια, και ιδιαίτερα την Κωνσταντινούπολη.
Ως πρωιμότερη χριστιανική βασιλική στην Ελλάδα θεωρείται η βασιλική της Επιδαύρου. Χτίστηκε γύρω στο 400 δίπλα από το Ασκληπιείο, το οποίο έκλεισε το 391, με προφανή σκοπό να υποκαταστήσει την λατρεία του ιαματικού αρχαίου θεού με τον Χριστό, τον οποίο οι πρώτοι Χριστιανοί παρομοίαζαν με τον Ασκληπιό. Το μνημείο, που σώζεται μέχρι το ύψος των θεμελίων, είναι μια πεντάκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος. Δυτικά έχει νάρθηκα και αίθριο. Στη βόρεια πλευρά υπάρχει ορθογώνιο βαπτιστήριο.
Το σημαντικότερο μνημείο από τα πολλά παλαιοχριστιανικά που έχουν ανασκαφεί, είναι η βασιλική του Λεχαίου, αφιερωμένη στον Άγιο Λεωνίδη και τις επτά γυναίκες συμμάρτυρες, των οποίων τα λείψανα είχε εκβράσει η θάλασσα στο δυτικό λιμάνι της Κορίνθου, όπου και τάφηκαν. Προς τιμήν τους ανεγέρθηκε ναός. Το οικοδομικό συγκρότημα έχει μήκος 186μ. Συνίσταται από τρίκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος, νάρθηκα, αίθριο και προσκτίσματα. Βορειοδυτικά της βασιλικής ανασκάφηκε βαπτιστήριο. Στον Άγιο Λεωνίδη και τις γυναίκες συμμάρτυρες πιστεύεται ότι είναι αφιερωμένη και η βασιλική που χτίστηκε σε νησίδα του Ιλισού, ανατολικά του Ολυμπιείου στην Αθήνα. Η βασιλική αυτή μοιάζει με εκείνη του Λεχαίου με μικρότερες όμως διαστάσεις.
Στις αρχές του 5ου αιώνα χτίστηκε στην Αθήνα ένα από τα σημαντικότερα παλαιοχριστιανικά μνημεία των Αθηνών. Πρόκειται για ένα τετράκογχο ναό που κατέλαβε την αυλή της Βιβλιοθήκης του Αδριανού. Το τετράκογχο έχει εσωτερική κιονοστοιχία, η οποία στηρίζει υπερώα, νάρθηκα και αίθριο. Αργότερα μετατράπηκε σε τρίκλιτη βασιλική. Το μνημείο θεωρείται έργο του υπάρχου του Ιλλυρικού Ερκουλίου και πιθανόν η ίδρυση του και ο αρχιτεκτονικός τύπος σχετίζονται με το αυξανόμενο ενδιαφέρον της κεντρικής εξουσίας για την αρκετά ισχυρή την εποχή αυτή χριστιανική κοινότητα των Αθηνών. Πιθανόν να υπήρξε ο πρώτος μητροπολιτικός ναός της πόλης. Αργότερα το μνημείο είναι γνωστό ως Μεγάλη Παναγιά.
Η σημαντικότερη νεκρόπολη που ανασκάφηκε στην κεντρική Ελλάδα βρίσκεται σήμερα στην πόλη Νέα Αγχίαλος της Θεσσαλίας, γνωστή ως Θεσσαλικές ή Φθιώτιδες Θήβες. Οι Φθιώτιδες Θήβες γνώρισαν μεγάλη ακμή την παλαιοχριστιανική εποχή με τις σλαβικές επιδρομές του 7ου αιώνα. Η βασιλική του Αγίου Δημητρίου είναι τρίκλιτη δρομική με νάρθηκα και αίθριο με κρήνη. Κατά μήκος των πλαγίων στοών του αιθρίου εκτείνεται στα νότια το διακονικό και στα νότια το βαπτιστήριο. Η βασιλική του αρχιερέως Πέτρου γνώρισε τρεις αλλεπάλληλες οικοδομήσεις. Η πρώτη ανάγεται στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα, η δεύτερη στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα και η τρίτη στο 532 περίπου. Και στις τρεις φάσεις το μνημείο έχει τη μορφή της τρίκλιτης βασιλικής.
Στη νεκρόπολη της Νικοπόλεως της Ηπείρου, πόλη που ιδρύθηκε από τον Οκταβιανό Αύγουστο μετά τη νίκη του στο Άκτιο και καταστράφηκε από τουρκόφωνους νομάδες των Ούζων το 1065, έχουν επισημανθεί έξι βασιλικές. Η πιο αξιόλογη και παλαιότερη, που λειτουργούσε και ως μητροπολιτικός ναός, είναι αυτή του Αλκίσωνος, όπως είναι γνωστή από ψηφιδωτή επιγραφή στο δάπεδο, η οποία αναφέρει τον επίσκοπο Αλκίσωνα. Η βασιλική είναι πεντάκλιτη με εγκάρσιο κλίτος. Δυτικά έχει νάρθηκα και αίθριο. Στη νότια πλευρά του νάρθηκα είναι προσαρτημένο διακονικό με αψίδα και ιδιαίτερο αίθριο. Πρόκειται για το πρωιμότερο παράδειγμα διακονικού, του τύπου που περιγράφει το απόκρυφο κείμενο της Διαθήκης του Κυρίου των μέσων του 5ου αιώνα, δηλαδή ως ανεξάρτητου χώρου, προσκτισμένου δεξιά στην περιοχή της από τα νότια εισόδου στο ναό με δικό του αίθριο. Τούτο δείχνει την απόλυτη συμφωνία κειμένων και μνημείων.
Στην Ανατολική Μακεδονία βρίσκονται δύο σημαντικές παλαιοχριστιανικές νεκροπόλεις, της Αμφίπολης και των Φιλίππων. Στην Αμφίπολη έχουν ανασκαφεί τέσσερις βασιλικές. Η πρώτη είναι τρίκλιτη δρομική με εσωνάρθηκα και εξωνάρθηκα ανοιχτό προς το αίθριο. Στον ίδιο αρχιτεκτονικό τύπο ανήκουν και οι υπόλοιπες.
Στους φιλίππους η σημαντικότερη βασιλική είναι η πρωιμότερη. Ανάγεται γύρω στο 500. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα επιβλητικό κτίριο με αίθριο και αυλή μπροστά. Μάλλον σχετίζεται με την λατρεία του Αποστόλου Παύλου. Η είσοδος στο ευρύχωρο κτίριο βρισκόταν στη νότια πλευρά της αυλής και είχε κλίμακες. Ο κυρίως ναός ήταν τρίκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος.
