Αν κάποιο νησί του Αρχιπελάγους που, από κάποια απόσταση προσφέρει στα μάτια του ταξιδιώτη ένα μεγάλο και λιτό τοπίο, μία έντονη αυστηρή ομορφιά στην όψη του και στις πλαγιές των βουνών του και μία επιβλητική μεγαλοπρέπεια στον όγκο του και και στις απόκρημνες ακτές του αυτό σίγουρα είναι η Σάμος.
Ψηλότερη από την Κεφαλλονιά, αλλά λιγότερο ψηλή από τη Σαμοθράκη, η Σάμος δικαίως φέρει το όνομα που έλαβε χάρη στο ύψος της. Πράγματι, είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν έτσι τα σημεία που δέσποζαν στο χώρο.
Η Σάμος, την εποχή της παρακμής της, κατοικήθηκε και καλλιεργήθηκε λιγότερο, τα δάση επανεμφανίστηκαν και κυρίευσαν ξανά το έδαφος. Πολλές φορές, αναμφίβολα, ο πόλεμος και οι πυρκαγιές το κατέστρεψαν, αλλά μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το νησί εγκαταλείφθηκε πλήρως από τους κατοίκους του και παρέμεινε έρημο έναν αιώνα.
Τότε τα διάσπαρτα δάση του άρχισαν να εξαπλώνονται και να πολλαπλασιάζονται και όταν εκ νέου αποικήθηκε, κατελάμβαναν, ακολουθώντας μια πανάρχαια παράδοση, απέραντες εκτάσεις γης. Σήμερα, το μεγαλύτερο μέρος τους έχει κοπεί είτε ξεριζώθηκε για να δώσει στους κατοίκους καλλιεργήσιμο χώρο ή ίσως υλικό υλοτομίας προς εκμετάλλευση. Εδώ κι εκεί, στις πλαγιές ορισμένων βουνών, συναντά κανείς κυπαρίσσια, αδράχνες, τούγιες, βελανιδιές και κυρίως πεύκα, που συγκροτούν την καρδιά των δασών που ακόμα επιβιώνουν.
Τα πιο συνήθη δενδρύλλια είναι οι μυρτιές, οι σχίνοι και οι κουμαριές και στο χείλος ή στο μέσον των χειμάρρων, οι λυγαριές και οι ροδοδάφνες. Επίσης οι τούφες από θυμάρι και άλλα μυρωδάτα χόρτα ρίζωσαν σε κάθε γωνιά και μοιάζουν να είναι το φυσικό ένδυμα του εδάφους που ο άνθρωπος δεν έχει ακόμα ούτε στο ελάχιστο κατακτήσει.
Μεγάλες και γέρικες ελιές είναι σκορπισμένες στην ύπαιθρο και μάλιστα σε κάποια μέρη, κυρίως στη δυτική πλευρά του νησιού αφθονούν. Σε πολλά χωριά, ιδίως στην Καστανιά, παρατηρούμε τις καστανιές, ωστόσο γενικότερα αυτά τα δένττρα σπανίζουν σήμερα.
Τα ομορφότερα δέντρα που είδα ποτέ στο νησί είναι τα πλατάνια. Είναι τα πλέον σεβαστά. Φυτρώνουν γενικά κοντά σε πηγές. Πράγματι, όπως είναι γνωστό, το πλατάνι είναι το φιλόξενο δέντρο που στην Ελλάδα και τη Μικρά Ασία αναγγέλλει από μακριά την ύπαρξη κάποιας πηγής. Η χάρη της πλατιάς φυλλωσιάς του, τα μεγάλα κλαδιά του μπορούν να φιλοξενήσουν κάτω από τη σκιά τους ένα ολόκληρο καραβάνι και η μεγαλοπρέπεια της θωριάς του, όλα συντρέχουν στο να καταστεί ιερό και προστατευμένο στα γεράματα του ενάντια στην ανθρώπινη καταστροφή.
Ακόμη, συναντούμε μουριές, αμυγδαλιές και συκιές γύρω από τη Χώρα και σε πολλά άλλα χωριά. Με αυτά τα τελευταία δέντρα έχω αριθμίσει ένα μεγάλο μέρος των δέντρων της Σάμου. Ας μην εκπλαγεί κανείς που δεν μνημονεύω πορτοκαλιές, λεμονιές, ροδιές, χαρουπιές, που άλλοι περιηγητές παρατήρησαν γιατί ο χειμώνας του 1849 τις εξολόθρευσε σχεδόν πλήρως.
Η κυρίαρχη καλλιέργεια της Σάμου είναι της ελιάς και κυρίως της αμπέλου. Το κλήμα είναι χαμηλό και μεγαλώνει στο χώμα. Χωρίς καθόλου να υποστηρίζεται από πασσάλους, όπως συνήθως γίνεται στη Γαλλία, δεν αναρριχάται ούτε σε δέντρα όπως σε ορισμένες περιοχές της Ιταλίας, αλλά έχει ύψος μόλις τριάντα πέντε-σαράντα εκατοστά από το έδαφος. Τέλος, το κρασί που παράγεται είναι εξαιρετικό, φέρεται μάλιστα να είναι από τα καλύτερα του Αρχιπελάγους. Φαίνεται ότι παλαιότερα δεν συνέβαινε αυτό, αφού ο Στράβων και ο Απουλήιος συμφωνούν ότι στην εποχή τους το αμπέλι δεν πετύχαινε ποτέ.
Καθώς όλο το νησί είναι ορεινό, κόβεται από μεγάλο αριθμό κοιλάδων που αίφνης αποκαλύπτονται σε κάθε βήμα και σε κάθε στροφή τα ελικοειδή μονοπάτια που βαδίζουμε. Τα νερά, κατεβαίνοντας από τα βουνά με την ορμητικότητα που τους δημιουργούν σε πολύ ψηλές και ιδιαίτερα επικλινείς κατωφέρειες, σκάβουν βαθιά φαράγγια, μερικά από τα οποία επειδή στερούνται πράσινου μοιάζουν με κανάλια πελεκημένα κάθετα μεταξύ των τοιχωμάτων δύο βράχων, ενώ τα άλλα, με δέντρα που πλέκονται και με διάσπαρτες ροδοδάφνες και λυγαριές, συνιστούν ισάριθμες οάσεις δροσιάς που καλούν τον ταξιδιώτη να σταματήσει ή έστω να χαρεί στο πέρασμά του.
Η Σάμος βρίσκεται κάτω από τον ίδιο ουρανό με τη νότια περιοχή της αρχαίας Ιωνίας, και γνωρίζουμε ότι η Ιωνία φημιζόταν πάντοτε για τη γλυκύτητα και την ομορφιά του κλίματος της. Μολονότι λιγότερο ευνοημένη από τη φύση η Σάμος προσφέρει τα πλεονεκτήματα αυτής της γόνιμης περιοχής. Οι χειμώνες είναι ήπιοι και ίσα που γίνονται αισθητοί, εκτός από τα ψηλά οροπέδια. Ο Άμπελος, παρά το ύψος του, σπάνια καλύπτεται από χιόνι. Μόνο η Κέρκη μερικές φορές λευκαίνει τις κορυφές της. Από το Φεβρουάριο κιόλας οι αμυγδαλιές ανθίζουν και οι κληματαριές μπουμπουκιάζουν. Στη νότια περιοχή του νησιού, που προστατεύεται από τους βοριάδες, η βλάστηση είναι ιδιαίτερα πρώιμη.