Μετά τον θάνατο του Κωνσταντίνου Ι’ Δούκα η εξουσία περιήλθε στη χήρα Ευδοκία, η οποία επετρόπευε τους τρεις ανήλικους συμβασιλείς Μιχαήλ, Ανδρόνικο και Κωνσταντίνο. Στην πραγματικότητα όμως την εξουσία ασκούσαν ο Μιχαήλ Ψελλός και ο αδελφός του Κωνσταντίνου Δούκα, Ιωάννης Δούκας. Οι εξωτερικές απειλές οδήγησαν την κοινή γνώμη στη σκέψη ότι πρέπει να περιέλθει η αυτοκρατορική εξουσία σε ένα ικανό άνδρα και μάλιστα σε έναν έμπειρο αξιωματικό. Στην αρχή η στέψη προοριζόταν για τον νικηφόρο Βοτανειάτη. Η Ευδοκία όμως προτίμησε τον ωραίο και γενναίο Ρωμανό Διογένη, ο οποίος το πρωί της 1ης Ιανουαρίου 1068 στέφθηκε αυτοκράτορας με το όνομα Ρωμανός Δ’.
Όταν ο Διογένης ανήλθε στον θρόνο είχε να αντιμετωπίσει τεράστια εσωτερικά και εξωτερικά προβλήματα. Όμως ευθύς εξαρχής ο ικανότατος κατά τα άλλα αυτοκράτορας διέπραξε ένα μεγάλο σφάλμα: διατηρούσε στην εξουσία τον Μιχαήλ Ψελλό, τον καίσαρα Ιωάννη και τους ανθρώπους τους, οι οποίοι όχι μόνο τον αντιπολιτεύονταν, αλλά και καραδοκούσαν να τον ανατρέψουν.
Ο Ρωμανός Δ’ υπήρξε άνθρωπος δραστήριος και αποφασιστικός. Δεν απορροφήθηκε από την αυτοκρατορική χλιδή, αλλά έσπευσε να οργανώσει τον στρατό, ο οποίος βρισκόταν σε πλήρη σχεδόν διάλυση. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα κατόρθωσε να στρατολογήσει μισθοφορικό κυρίως στρατό, που όμως δεν ήταν αξιόμαχος. Τόπος συγκέντρωσης των στρατευμάτων ορίστηκε η περιοχή της Φρυγίας.
Ενώ ο Ρωμανός Δ’ παρασκεύαζε τα στρατεύματα του, ο μέγας σουλτάνος των Τούρκων, ο Αλπ-Αρσλάν είχε καταλάβει τις ανατολικότερες επαρχίες του Βυζαντίου. Ο Ρωμανός Δ’ πραγματοποίησε τρεις εκστρατείες κατά των Σελτζούκων. Περί των εκστρατειών αυτών λεπτομερή περιγραφή μάς παρέχει ο ιστορικός Μιχαήλ Ατταλειάτης. Το αποτέλεσμα αυτών των εκστρατειών ήταν τραγικό για τους Βυζαντινούς, αφού κατέληξε σε ήττα των Βυζαντινών στη Μάχη του Μαντζικέρτ.
Μετά την ήττα στο Μαντζικέρτ ο Ρωμανός οι Δούκες τον είχαν κηρύξει έκπτωτο και είχαν ανακηρύξει αυτοκράτορα τον Μιχάηλ Δούκα, γιο του Κωνσταντίνου Ι’ Δούκα. Τότε ο Ρωμανός συγκεντρώνοντας στρατό επιχείρησε να ξαναπάρει τον θρόνο του. Ηττήθηκε όμως δύο φορές και κατέφυγε στα Άδανα όπου πολιορκήθηκε σ=από τον Ανδρόνικο Δούκα.
Ο Ρωμανός βλέποντας ότι ήταν μάταιο να επιμείνει στον εμφύλιο πόλεμο δέχθηκε να συνθηκολογήσει με τους εχθρούς του αφού έλαβε την διαβεβαίωση ότι δεν θα πάθει τίποτα, αρκεί να παραιτηθεί από τον θρόνο και να περιβληθεί το μοναχικό σχήμα. Τη συμφωνία αυτή είχαν επικυρώσει με όρκο τρεις μητροπολίτες.
Οι νικητές όμως του Ρωμανού ήταν μικρόψυχοι και ανέντιμοι. Όταν ο Ρωμανός έφτασε στο Κοτυάειον (σημ. Κιουτάχεια) τον συνέλαβαν και τον τύφλωσαν. Στη συνέχεια τον μετέφεραν στη νήσο Πρώτη στην Προποντίδα όπου μετά από μερικές μέρες άφησε την τελευταία του πνοή. Κηδεύτηκε με τιμές από τη σύζυγό του Ευδοκία, η οποία είχε περιβληθεί και αυτή το μοναχικό ένδυμα.
Ο Ρωμανός Δ’ υπήρξε άνθρωπος με μεγάλες ικανότητες (γενναιότητα, ήθος, φιλοπατρία, ευθύτητα χαρακτήρα). Θα αναδεικνυόταν ίσως ένας από τους σημαντικότερους αυτοκράτορες του Βυζαντίου αν δεν τον πολεμούσαν με λυσσώδη τρόπο οι Δούκες και γενικότερα η πολιτική αριστοκρατορία της πρωτεύουσας. Στην πτώση του Ρωμανού συνέβαλε και ο Μιχαήλ Ψελλός, ο οποίος αν και υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους σοφούς του Βυζαντίου, ως άτομο διακρινόταν για την μικρότητα του, τον εγωισμό του και την ακόρεστη φιλοδοξία του.
Η στάση του απέναντι στον Ρωμανό υπήρξε αχαρακτήριστη. Δεν ντράπηκε να στείλει επιστολή στον μελλοθάνατο Ρωμανό στην οποία έγραψε: «πως δυσκολευόταν να πιστέψει πως ένας τόσο αγνός και καλόψυχος ηγεμόνας που θα μπορούσε να συγκαταλεχθεί στους αγίους μάρτυρες είχε τόσο πολύ αδικηθεί από τη μοίρα». Και συνεχίζει γράφοντας «πως ο Θεός είχε αποφασίσει να του στερήσει το φως των ματιών του γιατί τον είχε κρίνει άξιο για άλλο υψηλότερο φως!». Και ενώ στην παραμυθητική του επιστολή υμνεί την αρετή του Ρωμανού, αντίθετα στη «Χρονογραφία» του γράφει πως ο Ρωμανός Δ’ είχε τιμωρηθεί από τη Θεία Πρόνοια γιατί είχε επιδιώξει να επιβάλει τυραννικό καθεστώς στο Βυζάντιο.