Οι πληροφορίες για τις πρώτες εγκαταστάσεις των Μάγιας στις μεσοαμερικανικές περιοχές είναι ελάχιστες, καθώς δεν υπάρχουν τεκμηριωμένα στοιχεία για το πότε οι κυνηγοί εγκατέλειψαν τη νομαδική ζωή και άρχισαν να οργανώνονται σε αγροτικές κοινωνίες.
Μέχρι στιγμής, τα αρχαιότερα ευρήματα που μαρτυρούν μόνιμη εγκατάσταση έχουν βρεθεί στο Κουέγιο, στο Μπελίσε, όπου βρέθηκαν σπόροι καλαμποκιού, κεραμικά σκεύη, διακοσμημένα με απλά σχέδια, μυλόπετρες, οικιακά σκεύη, καθώς και τάφοι από πέτρα και πηλό. Στο Κουέγιο, λοιπόν, τουλάχιστον από το 2000π.Χ. είχε αρχίσει να αναπτύσσεται η γεωργία. Ήδη από το 1000π.Χ. οι Μάγιας ίδρυαν χωριά, σχεδόν σε όλη την επικράτεια τους, και αυτή η εικόνα έμεινε αμετάβλητη για αρκετούς αιώνες.
Οι οικισμοί αποτελούνταν από συγκροτήματα κατοικιών με έναν χώρο. Η δόμηση τους ήταν ακανόνιστη και είχαν σχεδιαστεί για να φιλοξενούν ένα μικρό οικογενειακό πύρηνα. Οι καλύβες ήταν κατασκευασμένες από κορμούς δέντρων, δεμένους με κλαδιά και αναρριχώμενα φυτά, ή από πέτρες και καλάμια καλυμμένα με λάσπη. Οι στέγες είχαν μυτερή κορυφή και ήταν φτιαγμένες από φύλλα φοίνικα, βλαστούς και διάφορα άλλα φυτά, πάνω στα οποία τοποθετούνταν ένα στρώμα από βρύα ή άχυρο. Όλη η κατασκευή ακουμπούσε σε μια χαμηλή πλατφόρμα, η οποία λειτουργούσε ως διοχέτευση.
Εκτός από τα κτίρια για ιδιοκατοίκηση υπήρχαν και εκείνα που ήταν αφιερωμένα στη λατρεία. Τα αρχαιότερα κτίρια λατρείας, όχι πολύ διαφορετικά από τις κατοικίες, ήταν κατασκευασμένα πάνω σε πήλινες ή πέτρινες εξέδρες ή επρόκειτο για πυραμιδοειδείς κατασκευές στην κορυφή των οποίων βρίσκονται οι ναοί. Αυτό το είδος θρησκευτικής αρχιτεκτονικής εξελίχθηκε με την πάροδο των αιώνων και εμπλουτίστηκε με έργα γλυπτικής.
Στα αγροτεμάχια γύρω από τους οικισμούς καλλιεργούσαν καλαμπόκι, πεπόνι,α κολοκύθες, φασόλια, καυτερές πιπεριές, μανιόκια και πατάτες. Οι κυνηγοί έβρισκαν κρέας, καθώς είχαν στη διάθεση τους πληθώρα άγριων ζώων όπως ελάφια, τάπιτους, πιθήκους, γαλοπούλες, ιγκουάνα και διάφορα πτηνά, ενώ οι ομάδες που έμεναν κοντά στη θάλασσα εμπλούτιζαν τη διατροφή τους με οστρακοειδή, θαλάσσιες χελώνες και πολλών ειδών ψάρια.
Στα καλλιτεχνήματα τους περιλαμβάνονταν αρκετά πέτρινα αντικείμενα, μεταξύ των οποίων, τσεκούρια, μαχαίρια, αποξεστήρες, αλεστικές πέτρες και γουδιά. Επίσης, έχουν βρεθεί διάφορα κοσμήματα όπως περιδέραια και σκουλαρίκια, φτιαγμένα από λίθους, πηλό ή κοχύλια, και πήλινα αγαλματίδια, που αναπαριστούν ζώα, πτηνά και ανθρώπους. Οι γυναίκες ύφαιναν το βαμβάκι και το σιζάλ για να φτιάξουν καλάθια, ψάθες, αιώρες και δίχτυα.
Από την αρχαιότητα, η επικράτεια των Μάγια ήταν χωρισμένη σε αυτόνομες πόλεις-κράτη που κυβερνούνταν από τοπικούς άρχοντες. Οι πόλεις-κράτη διαφέντευαν μεγάλες εκτάσεις (περιοχές λίγων χιλιομέτρων έως εκτεταμένες ζώνες). Η οργάνωση τους, σε γενικές γραμμές, είχε ως εξής: μία ολογάριθμη οικογένεια, τα μέλη της οποίας συνδέονταν με δεσμούς αίματος, αποτελούσε τον πυρήνα γύρω από τον οποίο εκτεινόταν η γη που καλλιεργούσαν μαζί. Ένας συγκεκριμένος αριθμός τέτοιων πυρήνων, που μοιαζόταν ένα μικρό τελετουργικό κέντρο, αποτελούσε ένα «διαμέρισμα» με έκταση περίπου 100 χιλιόμετρα και διοικητικά ανήκε σε μια μεγάλη πόλη. Το όνομα της πόλης ή της δυναστείας που την κυβερνούσε επισημαινόταν με σύμβολα, τα λεγόμενα «συμβολικά ιερολυφικά».
Για να γνωστοποιήσουν την κυριαρχία τους σε μια περιοχή ή τη δημιουγία μιας πολιτικής, οικονομικής ή στρατιωτικής συμμαχίας, οι πόλεις-κράτη χρησιμοποιούσαν επίσημα οικόσημα και πέτρινες σφραγίδες. Η παρουσία των οικόσημων μιας πόλης σε περιοχές εκτός της κυριαρχίας της υπογράμμιζε τη δύναμη και την πολιτική επέκτασή της.
Με πληροφορίες από: nationalgeographic