Η περίοδος που αποκαλείται «Πρώιμη Χαλκοκρατία» θεωρείται μία από τις πιο κρίσιμες της ελληνικής Προϊστορίας, αφού προς το τέλος της ανιχνεύονται οι διαδοχικές κινήσεις και μεταβολές που θα οδηγήσουν τελικά στη διαμόρφωση του «Ελληνικού Έθνους» σε μια προδρομική μορφή από το 2000π.Χ. περίπου.
Κυρίως στον «Πρωτοελλαδικό» χώρο που περιλαμβάνει τον στερεό ελληνικό κορμό, θα πρέπει να καταστάλαξαν οι αλλαγές που θα απολήξουν στον σχηματισμό μιας «κοινής» πολιτιστικής μάλλον παρά εθνικής, που μπορεί να συνδυαστεί με την επικράτηση των γλωσσών στην Ελλάδα.
Ο Πρωτοελλαδικός πολιτισμός αποτελεί το πολιτιστικό παράλληλο του πρωτοκυκλαδικού και του Πρωτομινωικού πολιτισμού. Αλλά, συγχρόνως, συνδέεται και με την Βορειοελλαδική Ζώνη της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. Όπως στις Κυκλάδες και στην Κρήτη, έτσι και στον στερεό ελλαδικό κορμό υπάρχει στο βάθος μια παλαιότερη «χαλκολιθική» παράδοση διαφοροποιημένη ήδη τοπικά, ίσως κάτι που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «περιαιγαιακή πολιτιστική Κοινή».
Από τη βάση αυτή ξεκινούν γύρω στο 3000π.Χ., αλλού πρωιμότερα, αλλού αργότερα οι νέες τάσεις της περιόδου του σχηματισμού της Χαλκοκρατίας. Οι παλιότερες φάσεις της Πρωτοελλαδικής έχουν υπονεολιθικό χαρακτήρα. Μέχρι το 2500π.Χ. (Πρώιμη Πρωτοελλαδική), η εξέλιξη φαίνεται σιγανή και συγκρατημένη, το πολιτιστικό επίπεδο χαμηλό, ιδίως αν συγκριθεί με αντίστοιχα κυκλαδικά επιτεύγματα. Οι παλαιές νεολιθικές θέσεις κατοικούνται και τώρα, αλλά και νέοι συνοικισμοί ιδρύονται, χωρίς αυτό να σημαίνει ουσιαστική αλλαγή.
Πρώιμες επαφές με τις Κυκλάδες παρατηρούνται, σε γενικές γραμμές όμως η οικονομία είναι γεωργική και κλειστή. Ο χαλκός ωστόσο έχει κάνει ήδη την εμφάνιση του, αν και σχετικά σπάνια, και η νέα τεχνολογία θα προκαλέσει την αλλαγή που είναι έκδηλη στην ώριμη υποπερίοδο της Πρωτοελλαδικής.
Οι ώριμες πρωτοελλαδικές φάσεις (2500-2100π.Χ.) παρουσιάζουν απότομη άνοδο και ανάπτυξη και φαινομενικά δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί φυσιολογική εξέλιξη των προηγούμενων φάσεων. Η αλλαγή φαίνεται πραγματικά σημαντική αν και η συνέχεια είναι βεβαιωμένη σε όλες τις θέσεις που κατοικήθηκαν από την πρώιμη φάση. Μερικοί συνοικισμοί παύουν να κατοικούνται, άλλοι ιδρύονται τώρα για πρώτη φορά. Βρισκόμαστε μπροστά σε πολιστική μεταβολή, που δεν είναι ανάγκη να εξηγηθεί παντού με μεταναστευτικά ρεύματα» ή «εποικισμό». Αντίθετα, δεν πρέπει να αποκλεισθούν μικρές εγκαταστάσεις ξένων και ειρηνική διείσδυση ανατολιτών ή νησιωτών.
Πρώιμη Χαλκοκρατία
Τέχνη
Η νέα περίοδος αισθητοποιεί την μεταβολή που προκάλεσε η διείσδυση που προκάλεσε η διεισύδυση της νέας τεχνολογίας -της μεταλλουργίας δηλαδή- και η αποδοχή μιας εμποροναυτικής και ανταλλακτικής οικονομίας, που σιγά σιγά εδραιώνεται και στην ηπειρωτική Ελλάδα. Το μέταλλο γίνεται τώρα πια ανάγκη και αρχίζει η επιτόπια κατεργασία όχι μόνο στα παράλια, αλλά και σε θέσεις του εσωτερικού, όπως μαρτυρούν οι μήτρες που βρέθηκαν ακόμη και σε συνοικισμούς της Θεσσαλίας.
Η μεταλλουργία, όμως δεν ήταν εύκολη τεχνική, ούτε έργο ατόμων. Δεν μπορεί ο καθένας να καταπιαστεί με την καμίνευση. Απαιτείται δράση συλλογική, ύπαρξη αποθεμάτων και οργανωμένο εμπόριο. Αρχαιολογικά δύσκολα τεκμηριώνεται η αλλαγή, επειδή τα μεταλλικά αντικείμενα δεν διατηρήθηκαν ή είναι σχετικά σπάνια. Δεν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι τα στοιχειώδη εργαλεία με τον καιρό γίνονταν επί τόπου και δεν έρχονταν μόνο από τις προχωρημένες περιοχές (Κυκλάδες κλπ).
Στην κεραμική τεκμηριώνεται η αλλαγή με τον εκπληκτικό πλουτισμό των σχημάτων και την προσθήκη της τεχνικής του «πρωτόγονου γανώματος». Πολλά σχήματα φαίνοντα νέα και είναι ίσως ανατολικής καταγωγής, άλλα είναι παράλληλα προς τα κυκλαδικά και ως ένα σημείο φανερή είναι η δημιουρία καθαρά «ελλαδικών» μορφών ή η αναζωπύρωση παλαιών νεολιθικών αναμνήσεων. Γενικά είναι έκδηλη η αυτοτέλεια του πρωτοελλαδικού Πολιτισμού της μέσης ή ώριμης υποπεριόδου.
Αρχιτεκτονική και οικισμοί
Στην αρχιτεκτονική παρά τις φυσιές τοπικές ιδιομορφίες, η συνολική εικόνα δείχνει την επικράητση του σπιτιού με λίθινα θεμέλια και κρηπίδα και ανωδομία με πλίνθους -κάτι που ουσιαστικά λίγο διαφέρει από το νεολιθικό σπίτι. Η κάτοψη, τετράπλευρη, χώρος σε δύο κυρίως δωμάτια με αυλή μπροστά. Πυκνή διάταξη των σπιτιών, ενίοτε σε συνοικίες, δρομακια στενά, βοηθητικές κατασκευές δίπλα. Η εστία θεωρείται συχνά απαραίτητο στοιχείο και τοποθετείται στη μέση. Μερικά οικήματα ασφαλώς θυμίζουν τον παλαιό «μεγαροειδή» τύπο.
Τον συνοικισμό αποτελεί συνήθως ένα άθροισμα ανεξάρτητων σπιτιών. Στους παραλιακούς οικισμούς εμφανίζονται και περίβολοι (Μάνικα, Ραφήνα, Ασκηταριό), που στα μεγαλύτερα κέντρα (Αίγινα, Λέρνα) διαμορφώνονται σε τείχος με πύργους. Τάφροι οχυρωματικές είναι γνωστές από την Θεσσαλία και την Στερεά Ελλάδα, ίσως πολύ πρώιμα. Η νέα εξέλιξη όμως δεν είναι απλά μια οχυρωματική βελτίωση. Η Λέρνα (Αργολίδα) θυμίζει μια μικρή οργανωμένη «πόλη» και ο οικισμός έχει σαν κέντρο ένα μνημειώδες κτίσμα. Την ίδια μορφή μπορούμε να υποθέσουμε και για την Αίγινα.
Ποιο υπήρξε το πρότυπο της οργανωσης αυτής και της κεντρικής διάταξης δεν είναι εύκολο για τους ερευνητές να το πουν, πριν όμως από κάθε άλλη συσχέτιση μπορεί κανείς να θυμηθεί το Διμήνι και το Σέσκλο. Εκεί πρωτοεμφανίζεται η αρχιτεκτονική διάταξη που υπηρετεί μια κεντρική δύναμη ή υπερατομική εξουσία.
Η εκπληκτική οργάνωση και ακμή της Λέρνας ήταν το αποτέλεσμα ενός επιτυχημένου συνδυασμού των νέων τάσεων με την πείρα της παλαιάς γεωργικής και κτηνοτροφικής οικονομίας. Παρ’ όλη την ανάπτυξη του ναυτικού βίου και του ανταλλακτικού εμπορίου, η γεωργία αποτελούσε την σταθερή βάση της ζωής και αυτή εξασφάλιζε τα αναγκαία αποθέματα. Στις παραλιακές θέσεις η αλιεία έπαιζε ασφαλώς κάποιον επικουρικό ρόλο. Έτσι, προς το τέλος της πρωτοελλαδικής η ανάπτυξη μερικών τουλάχιστον σημαντικών κέντρων θυμίζει ανάλογα επιτεύγματα στην ανατολική Κρήτη και στις Κυκλάδες και δείχνει σαφή τάση για περαιτέρω άνοδο.
Θρησκεία
Η ιδεολογία των πρωτοελλαδικών κατοίκων της νοτιότερης Ελλάδας δεν είναι εύκολο να ανιχνευθεί από τα ελάχιστα αρχαιολογικά κατάλοιπα. Βέβαιο όμως είναι ότι οι θρησκευτικές ιδέες της εποχής είναι υποτυπώδεις. Τίποτε ανάλογο με «ιερό» κτίσμα δεν έχει διαπιστωθεί σε όλη την έκταση του ελαδικού χώρου.
Η ειδωλοπλαστική της περιόδου περιορίζεται σε ομοιώματα ζώων και είναι σχεδόν ανεικονική. Μερικά κυκλαδικά ειδώλια από τάφους κυρίως της Αττικής ή απομιμήσεις και εισαγωγές μαρμάρινων ειδωλίων από τα νησιά δεν μαρτυρούν άλλο από την δεδομένη πολιτιστική συγγένεια.
Τα πρωτοελλαδικά νεκροταφεία είναι σχετικά λίγα. Το σημαντικότερο είναι αυτό του Αγίου Κοσμά με «κυκλαδικούς» τάφους και κυκλαδικά κτερίσματα. Η παρουσία σφραγίδων και σφραγισμάτων μπορεί να θεωρηθεί παλαιά κληρονομιά, αλλά ειδικά τα σφραγίσματα της Λέρνας δεν εξηγούνται παρά με το ανθηρό ανταλλακτικό εμπόριο που έτεινε να πάρει εντελώς νέες διαστάσεις.
Μαζί με ορισμένες άλλες εκφάνσεις του ώριμου Πρωτοελλαδικού Πολιτισμού, το επίπεδο αυτό δεν θα ξαναφανεί στην Ελλάδα πριν από τα μυκηναϊκά χρόνια. Και οι θησαυροί των αληθινά «βασιλικών» πολύτιμων αγγείων από αργυρό ή χρυσό θα εμφανισθούν απότομα στους λακκοειδείς τάφους της Πελοποννήσου την αυγή της Ύστερης Χαλκοκρατίας.
Το τέλος Πρωτοελλαδικής
Η καταστροφή της Λέρνας (περίπου 2100π.Χ.), χωρίς να αποτελεί σταθερή αισθητοποίηση ενός γενικότερου φαινομένου, είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση της εμφάνισης νέων παραγόντων που διαδοχικά θα επενεργούν από εδώ και πέρα που θα προκαλέσουν όχι μόνο το φυσιολογικό τέλος του Πρωτοελλαδικού Πολιτισμού, αλλά και την αρχή της περιόδου της Μέσης Χαλκοκρατίας.
Αν και προϋπήρχαν ενδείξεις ομαλής ή βαθμιαίας μετάβασης από την Πρώιμη Χαλκοκρατία στη Μέση Χαλκοκρατία στην Ελλάδα, τώρα ενισχύεται η υπόθεση για την ύπαρξη μιας μεταβατικής περιόδου μεταξύ Πρωτοελλαδικής-Μεσοελλαδικής Περιόδου. Πρώιμες καταστροφές σε μερικές θέσεις, μεταγενέστερες ή «τελειωτικές» σε άλλες, συνδυσμένες με την ειρηνική ή βίαιη εγκατάσταση στη νοτιότερη Ελλάδα νέων φυλετικών ομάδων, συνθέτουν την γενική εικόνα γύρω στο 2000π.Χ.
Προς το τέλος της Πρωτοελλαδικής είναι δυνατόν να έγιναν μετακινήσεις προς τον νότο Θεσσαλικών φύλων. Έαν φύλα Θεσσαλικής προέλευσης εγκαταστάθηκαν στη νοτιότερη Ελλάδα γύρω από τα τέλη της 3ης χιλιετίαςπ.Χ., αυτά μπορεί να έφεραν και τον ίππο (που πρωτοεμφανίζεται στην Λέρνα στη Μεσοελλαδική) και οι ίδιοι αυτοί «βόρειοι» πρέπει να θεωρηθούν υπαίτιοι της πολιτιστικής καθυστέρησης και της στροφής προς την κλειστή γεωργική οικονομία, που χαρακτηρίζει την αρχή της Μεσοελλαδικής.
Αυτοί οι καθυστερημένοι πολιτιστικά «βόρειοι» ανήκαν βέβαια ακόμα στην βαθμίδα που λέγεται «Πρώιμη Χαλκοκρατία» και δεν ήταν εντελώς άσχετοι προς τους νοτιότερους που βρήκαν ότι προχώρησαν κάτω από την Κοιλάδα του Σπερχειού. Την ίδια περίπου εποχή έρχονται σε μικρές ομάδες «ανατολικά» φύλα, αλλά και άλλοι «καθυστερημένοι» από τα βορειοδυτικά, που προχωρούν ως τη δυτική Μεσσηνία.
Οι κινήσεις αυτές μπορεί να ήταν συνέπεια μιας γενικότερης αναστάτωσης στον Βαλκανικομικρασιατικόχώρο και της επέκτασής της στον Ελλαδικό. Οπωσδήποτε η κλιμακωτή διείσδυση βορειοελλαδικών αλλά και μικρότερων «ανατολικών» ομάδων στη νοτιότερη Ελλάδα και η ειρηνική ή βίαιη εγκατάστασή τους, είχε ως αποτέλεσμα τον μετασχηματισμό της Πρώιμης Χαλκοκρατίας σε Μέση Χαλκοκρατία και της Πρωτοελλαδικής σε Μεσοελλαδική.
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους