Τα παλαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας που έχουν επισημανθεί στις Κυκλάδες χρονολογούνται από το τέλος της 5ης χιλιετίας π.Χ. Στη νησίδα Σάλιαγκος εξακριβώθηκε Νεολιθικός πολιτισμός σε προχωρημένη φάση. Φυσική εξέλιξη από το Νεολιθικό στάδιο αποτελεί η Πρώιμη Χαλκοκρατία. Κατά την περίοδο που ακολουθεί αναπτύσσεται στις Κυκλάδες ένας ιδιότυπος πολιτισμός. Είναι ο Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός που καλύπτει ολόκληρη την 3η χιλιετία π.Χ. και εξελίσσεται παράλληλα με τον Πρωτομινωικό της Κρήτης και τον Πρωτοελλαδικό της ηπειρωτικής Ελλάδας. Ο Κυκλαδικός Πολιτισμός εξελίσσεται σε τρεις φάσεις. Η πρώτη χρονολογείται περίπου μεταξύ 3200π.Χ. και 2800π.Χ., η δεύτερη μεταξύ 2800π.Χ. και 2200π.Χ.και η τρίτη 2200π.Χ. και 2000π.Χ.
Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός
Συνοικισμοί
Ο περισσότεροι συνοικισμοί της 3ης χιλιετίας π.Χ. στις Κυκλάδες είναι εγκατεστημένοι σε τοποθεσίες παραθαλάσσιες. Οι κάτοικοι διάλεγαν προσεκτικά τις θέσεις και προτιμούσαν τις πλαγιές χαμηλών λόφων για να προστετεύονται από τα στοιχεία της φύσης, όπως οι πλημμύρες και από εξωτερικούς επιδρομείς. Στην αρχή του Πωτοκυκλαδικού Πολιτισμού οι συνοικισμοί δεν ήταν οχυρωμένοι.
Περί τα μέσα όμως της 3ης χιλιετίας π.Χ. οι Πρωτοκυκλαδικοί συνοικισμοί απειλούνται από εξωτερικές επιδομές. Διαλέγονται γι΄αυτό τοποθεσίες στο εσωτερικό σε σημεία που παρέχονται περισσότερες εγγυήσεις για την ασφάλεια των κατοίκων από επιδρομές. Η εγκατάσταση γίνεται σε υψηλό λόφο με απότομη την μία τουλάχιστον πλευρά, ώστε να είναι αδύνατη η αναρρίχηση του εχθρού. Οι κατοικίες χτίζονται στην κορυφή του λόφου, πολύ κοντά η μία στην άλλη, και συγκοινωνούν μεταξύ τους με πολύ στενούς διαδρόμους. Για μεγαλύτερη ασφάλεια ένα τείχος ενισχυμένο με πύργους περιζώνει τον συνοικισμό από τις ομαλές προσιτές πλαγιές του λόφου. Μπροστά στο τείχος χτίζεται ένα πιο αδύνατο προτείχισμα σαν πρώτο εμπόδιο για τον επιδρομέα που θα επιχειρήσει επίθεση.
Ενώ την προηγούμενη περίοδο οι Κυκλαδίτες όργωναν με τα σκάφη τους το Αιγαίο, τώρα έχουν αρχίσει να χάνουν τον έλεγχο της θάλασσας. Είναι η εποχή που η Μινωική Κρήτη αρχίζει να αναπτύσσει εμπορικές σχέσεις με τις παραμεσόγειες χώρες, όπως την Αίγυπτο την Συρία, την Μικρά Ασία. Συχνά τα ποντοπόρα μινωικά καράβια βρέθηκαν μπροστά στα πειρατικά των Κυκλαδιτών. Φαίνεται ότι η Κρήτη, για να αντιμετωπίσει αυτήν την ανώμαλη κατάσταση, είχε προσπαθήσει να απωθήσει ή να εξαλείψει ολοσχερώς την πειρατεία, ώστε να ελευθερώσει τους θαλάσσιους δρόμους που εξασφάλιζαν την ανάπτυξη του εμπορίου τους.
Μπροστά στον μινωικό κίνδυνο οι Κυκλαδίτες αναγκάστηκαν να οχυρώσουν τους συνοικισμούς τους. Οι οχυρώσεις όμως αυτές δεν στάθηκαν ικανές να ανακόψουν την εξάπλωση της μινωικής κυριαρχίας. Οι μεταγενέστεροι συνοικισμοί στη Μήλο, Πάρο, Αμοργό, Θήρα, είναι παραθαλάσσιοι αλλά χωρίς περιτειχίσματα. Σους συνοικισμούς αυτούς προβάλει έντονη η παρουσία κρητικών πολιτιστικών στοιχείων. Δεν αποκλείεται ο Θουκυδίδης να αναφέρεται σε αυτήν την περίοδο, που γράφει στο πρώτο βιβλίο της Ιστορίας του ότι πρώτος ο Μίνωας κατόρθωσε να απαλλάξει την θάλασσα από την πειρατεία και να κυριαρχήσει στις Κυκλάδες.
Αρχιτεκτονική
Οι πρωιμότεροι Κυκλαδίτες κατοικούσαν μέσα σε σπίτια από φθαρτά υλικά που εξαφανίστηκαν χωρίς να αφήσουν ίχνη. Ανάμνηση αυτών των κατοικιών αποτελούν ίσως το μικρό πώρινο ομοίωμα σπιτιού που βρέθηκε στην Μήλο και οι δύο πέτρινες πυξίδες ή μία από τη Μήλο και η άλλη από την Αμοργό. Κατά την περίοδο 2800π.Χ. με 2200π.Χ. τα σπίτια έχουν απλό σχέδιο, με ένα ή δύο δωμάτια. Είναι κατοικίες ευθύγραμμες ή καμπυλόγραμμες ανάλογα με τον διαθέσιμο χώρο μέσα στον περιτειχισμένο συνοικισμό.
Πιο κανονικά στο σχέδιο και πάντοτε ευθύγραμμα παρουσιάζονται τα σπίτια στους μεταγενέστερους συνοικισμούς. Ακατέργαστες πλακοειδείς πέτρες και λάσπη χωρίς άχυρα είναι τα υλικά που χρησιμοποιούνται για το χτίσιμο των κατοικιών. Το μικρό πάχος των τοίχων, που δεν ξεπερνά τα 0,50μ., αποδεικνύει ότι η στέγη, επίπεδη ή επικλινής, ήταν ελαφριάς κατασκευής: ξύλα, κλαδιά ή καλάμια με μία στρώση πατημένου πηλού.
Στο εσωτερικό τα σπίτια ήταν επιχρισμένα με κονίαμα, τουλάχιστον στους μεταγενέστερους συνοικισμούς. Οι Κυκλαδίτες έστρωναν το πάτωμα μα πατημένο χώμα ή με μικρές πλάκες ή και με τα δύο. Εστία δεν υπήρχε στα πρωτοκυκλαδικά σπίτια. Το ήπιο κλίμα και ίσως η έλλειψη ξύλων καθιστούσαν περιττή την ύπαρξη εστίας.
Την ίδια τεχνική ακολουθεί και η ανέγερση των οχυρωματικών έργων γύρω από τους συνοικισμούς. Ενώ το πάχος των τοίχων είναι σαφώς μεγαλύτερο, μέχρι 1,6μ. Αξιοσημείωτο είναι ότι απουσιάζει από την κυκλαδική αρχιτεκτονική το χτίσιμο και σχήμα ψαροκόκκαλου, τεχνική πασίγνωστη που απαντά κατά την δεύτερη περίοδο της Πρώιμης Χαλκοκρατίας σε ολόκληρη σχεδόν την Μεσόγειο, από την Τροία ως την Ιβηρική Χερσόνησο.
Θρησκεία και νεκροταφεία
Δεν υπάρχουν γραπτές πηγές για θρησκευτικές αντιλήψεις και δοξασίες των Κυκλαδιτών της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Οι φροντίδες των Κυκλαδιτών για τους νεκρούς του οδηγούν στο συμπέρασμα ότι επικρατούσε η πίστη για μεταθανάτια κατοικία. Τοποθετούν στον τάφο τα προσωπικά αντικείμενα του νεκρού, ίσως όχι τόσο για να τα χρησιμοποιήσει στον άλλο κόσμο, όσο από φόβο μήπως επιστρέψει στον συνοικισμό για να τα διεκδικήσει. Στον ίδιο αυτό φόβο μπορεί να οφείλεται η ταφή του νεκρού σε τόσο στενό χώρο και τόσο συσπειρωμένο, ώστε να είναι αδύνατη κάθε μετακίνηση του. Παράλληλα καθιερώνονται και μερικές τελετές, ομαδικές ίσως, για εξορκισμό ή τον εξευμενισμό των νεκρών. Συμπερασματικά, η θρησκεία των Κυκλαδιτών της Πρώιμης Χαλκοκρατίας αποτελούσε ένα κράμα δεισιδαιμονιών, προλήψεων και μαγείας.
Τα πρωτοκυκλαδικά νεκροταφεία βρίσκονται πολύ κοντά στους συνοικισμούς. Οι τάφοι των πρώτων περιοδών είναι κιβωτιόσχημοι και έχουν σε κάτοψη την μορφή τραπεζίου. Συνήθως στους κιβωτιόσχημους τάφους οι τρεις πλευρές του λάκκου επενδύονται με όρθιες πλάκες, ενώ η τέταρτη, η μικρή βάση του τραπεζίου, κλείνεται με ξερολιθιά μετά την ταφή του νεκρού. Σε τάφους πρώιμους επενδύεται και η τέταρτη πλευρά.
Αντίθετα, οι τάφοι της Σύρου είναι χτισμένοι με πλακοειδείς πέτρες κατά το εκφορικό σύστημα. Οι πλευρές τους δηλαδή συγκλίνουν προς την οροφή και καθώς στενεύει το άνοιγμά τους είναι δυνατόν να σκεπαστεί με μία μικρή πλάκα. Είναι ευθύγραμμοι ή κυκλικοί και έχουν εικονική είσοδο, μίμησης της θύρας του σπιτιού. Η τοποθέτηση του νεκρού γινόταν από το άνοιγμα της οροφής.
Σχετικά με τον προσανατολισμό των τάφων της Πρώιμης Χαλκοκρατίας η είσοδος βλέπει προς την κοιλάδα. Όταν όμως το νεκροταφείο εκτείνεται σε επίπεδη επιφάνεια, επικρατεί αταξία. Σχυνά στο ίδιο νεκροταφείο οι τάφοι είναι χωρισμένοι σε μικρές συστάδες. Μεγάλοι, καλοχτισμένοι και πλούσιοι σε κτερίσματα τάφοι κατέχουν σημαντικές θέσεις μέσα στον χώρο του νεκροταφείου και βρίσκονται σε απόσταση ο ένας από τον άλλο. Στο ίδιο πάλι νεκροταφείο μικροί και φτωχοί τάφοι συνωστίζονται σε μια γωνία.
Συνήθως κάθε νεκρός ενταφιάζεται σε ιδιαίτερο τάφο, αν και παρατηρούνται πολλαπλές ταφές στο ίδιο όρυγμα (διώροφοι και τριώροφοι τάφοι). Στους τάφους αυτούς τα κατώτερα διαμερίσματα χρησιμοποιούνται ως οστεοφυλάκια, ώστε ο ανώτερος χώρος προορίζεται να χρησιμοποιηθεί για νέο ενταφιασμό. Χαρακτηριστική όμως είναι η φροντίδα να μην μετακινηθεί το κρανίο από την αρχική του θέση.
Ο νεκρός τοποθετείται στον τάφο συσπειρωμένος με τα χέρια μπροστά στο πρόσωπο και τα πόδια τόσο συνεσταλμένα ώστε συχνά τα γόνατα αγγίζουν το σαγόνι. Σε μερικές περιπτώσεις ο νεκρός καταπλακωνόταν από πέτρες μέσα στον τάφο. Μπροστά στο πρόσωπο ή και γύρω από το σώμα τοποθετούσαν τα κτερίσματα, αντικείμενα καθημερινής χρήσης, πήλινα ή μαρμάρινα αγγεία, μαρμάρινα ειδώλια, περίαπτα, περιδέραια, χάλκινα εργαλεία ή όπλα κλπ. Στα νεκροταφεία της Σύρου συχνά τα κτερίσματα τοποθετούνταν σε ειδικές κόγχες κατασκευασμένες σε τοιχώματα του τάφου.
Μετά τον ενταφιασμό του νεκρού η είσοδος του τάφου κλείνεται με ξερολιθιά ή με μια όρθια πλάκα. Μια μεγαλύτερη πλάκα σφραγίζει το άνοιγμα της κορυφής σχηματίζοντας την οροφή του τάφου. Πάνω σε αυτήν την πλάκα κατασκευάζεται ένα μικρό αναλημματικό τοιχάριο με την πρόσοψη ορατή από την πλαγιά. Αποτελεί το σήμα του τάφου και συγχρόνως συγκρατεί την πλάκα της οροφής στη θέση της. Σε περιπτώσεις που το νεκροταφείο δεν βρίσκεται σε πλαγιά αλλά σε επίπεδη επιφάνεια, μια στρώση από λευκά ποταμίσια βότσαλα επισημαίνει τον τάφο.
Οικονομία και κοινωνία
Αυτάρκεια δεν είχαν εξασφαλίσει ποτέ οι Κυκλαδίτες. Περιορισμένη καλλιεργήσιμη γη, πενιχρό το κυνήγι, η αλιεία όχι αποδοτική. Έτσι η επιβίωση των πρωτοκυκλαδικών συνοικισμών βασιζόταν σε ένα είδος μικτής οικονομίας. Από τις ανασκαφές και τα έργα τέχνης προκύπτει ότι η γεωργία, η κτηνοτροφία, το κυνήγι και η αλιεία ήταν οι κυριότερες ασχολίες των Κυκλαδιτών.
Το εμπόριο είναι μία άλλη δραστηριότητα, που από νωρίς παρατηρείται στον Αιγαιακό χώρο. Από την Νεολιθική Εποχή η Μήλος εξάγει οψιανό στην Κρήτη, στα άλλα νησιά του Αιγαίου, στην ηπειρωτική Ελλάδα και την Μικρά Ασία. Οι Κυκλάδες διατηρούν εμπορικές σχέσεις με τα παράλια της Αττικής, με την Βοιωτία, την Εύβοια, την Αργολίδα, την Κορινθία.
Η Κυκλαδική παρουσία στην Ανατολή έχει επισημανθεί στην Καρία, την Σάμο, την Λήμνο και την Τροία. Ενδείξεις υπάρχουν ότι είχαν αναπτυχθεί εμπορικές σχέσεις τόσο με τις παραδουνάβιες περιοχές και την Αζοφική θάλασσα, όσο και με τη νησίδα Hvar της Αδριατικής.
Ενώ στη μινωική Κρήτη βασική αρχή της αρχιτεκτονικής είναι η εξυπηρέτηση της κεντρικής εξουσίας, στον Πρωτοκυκλαδικό συνοικισμό δεν θα βρούμε ούτε ένα σπίτι που θα μπορούσε να θεωρηθεί οικία του αρχηγού. Ως τώρα δεν έχει επισημανθεί νησί ή έστω συνοικισμός με τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα πολιτικού κέντρου, πρωτεύουσας δηλαδή του Κυκλαδικού Κόσμου, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι κάθε συνοικισμός αποτελούσε ένα είδος αυτόνομου χωριού, που έπρεπε μόνο του να επιλύσει τα ζωτικά του προβλήματα.
Οι οχυρώσεις, έργο ομαδικής προσπάθειας, δείχνουν ότι ο συντονισμός των έργων γινόταν από άτομα που είχαν δυνατότητες επιβολής στον συνοικισμό χωρίς να είναι αρχηγοί. Σε αυτά τα άτομα φαίνεται ότι ανήκουν ορισμένοι τάφοι που ξεχωρίζουν τόσο από την κατασκευή τους, όσο και από τον πλούτο των κτερισμάτων. Από τα νεκροταφεία μπορούμε επίσης να συμπεράνουμε κάποια οργάνωση της Πρωτοκυκλαδικής κοινωνίας σε γένη ή σε φυλές. Η διαφορά πλούτου ανάμεσα στα άτομα ή και στις οικογένειες, φυσικό επακόλουθο κυρίως της ανάπτυξης του εμπορίου και της πειρατείας, αποκαλύπτεται στα νεκροταφεία και τους τάφους.
Τα όπλα των Κυκλαδιτών της Πρώιμης Χαλκοκρατίας είναι, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα, το εγχειρίδιο και το δόρυ από ορείχαλκο, το τόξο και η σφενδόνα. Οι αιχμές των βελών κατασκευάζονται από οψιανό, ενώ τα βλήματα της σφενδόνας είναι μικρά θαλασσινά βότσαλα.
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους