Στα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού εκτός από την αρχιτεκτονική μορφή της βασιλικής χρησιμοποιήθηκαν και τα περίκεντρα κτίρια. Το περίκεντρο με ανακουφιστικές κόγχες κτίριο και θόλο από χυτά υλικά εμφανίστηκε τον 1ο π.Χ. αιώνα ως αίθουσα στις ρωμαϊκές θέρμες. Στη συνέχεια εισήλθε ως προθάλαμος στην ανακτορική αρχιτεκτονική και τον 2ο μ.Χ. αιώνα με το Πάνθεο της Ρώμης έλαβε μια ιδιαίτερη ιερή σημασία, ως ναός πλέον. Λίγο αργότερα, γύρω στο 200, χρησιμοποιήθηκε ως μαυσωλείο κυρίως για το συμβολισμό του, που δηλώνει τον ουράνιο κόσμο. Από αυτή την τελευταία χρήση του το υιοθέτησαν οι Χριστιανοί για τα Βαπτιστήρια.
Στα οικοδομήματα αυτά, σε αντίθεση με την βασιλική, όπου τονίζεται ο κατά μήκος άξονας, υπογραμμίζεται ο κατακόρυφος, γύρω από τον οποίο οργανώνεται συμμετρικά ο χώρος. Τα περίκεντρα κτίρια χαρακτηρίζονται για τον συγκεντρωτισμό τους και για την ενότητα του χώρου. Η αρχιτεκτονική αυτή μορφή ανταποκρίνεται καλύτερα στις κοσμολογικές αντιλήψεις των χριστιανών, που βλέπουν το ναό σαν μικρογραφία του σύμπαντος, σαν ορατή εικόνα του θριάμβου του Χριστού, της δύναμης Του και της παντοτινής παρουσίας Του στη γη. Οι θολωτές αυτές κατασκευές αποδίδουν πιστότερα την κοσμολογική αυτή ιδέα.
Αυτή η συμβολική τους μορφή, καθώς και το γεγονός ότι το περίκεντρο θολωτό κτίριο θεωρούνταν το πλέον εντυπωσιακό επίτευγμα της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής, πρέπει να θεωρηθούν οι βασικότεροι λόγοι για την ευρεία χρήση τους παράλληλα με τη βασιλική στην αμέσως μετά τον θρίαμβο της Εκκλησίας περίοδο.
Αυτός ακριβώς ο τύπος δείχνει την αδιάσπαστη συνέχεια της αρχαίας ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής μέσα στη χριστιανική της όψιμης αρχαιότητας και παράλληλα προβάλλει το νέο που εισάγει η χριστιανική αρχιτεκτονική. Σημαντικό ρόλο στη διάδοση τους διαδραμάτισε το γεγονός ότι τα περίκεντρα κτίρια ήταν αίθουσες των ρωμαϊκών ανακτόρων, καθώς και πολλά μαυσωλεία. Δεν χρησιμοποιήθηκαν αποκλειστικά ως μαρτύρια από τους χριστιανούς, ούτε τα μαρτύρια (τάφος μάρτυρα ή σημείο όπου διαδραματίστηκε κάποιο γεγονός της ζωής του Ιησού Χριστού, όπως ο Πανάγιος Τάφος) είχαν αποκλειστικά περίκεντρη μορφή, όπως και τα βαπτιστήρια.
Τα περίκεντρα κτίρια ανάλογα με τη μορφή της κάτοψης διακρίνονται σε:
- Κυκλικά κτίρια: Είναι απλά, όπως η Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου Θεσσαλονίκης. Υπάρχουν όμως και πιο σύνθετες μορφές, όπου ο κεντρικός πυρήνας περιβάλλεται από στοά. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκει το μαρτύριο του Παναγίου Τάφου που έχτισε ο Μέγας Κωνσταντίνος, μνημείο που πολύ συνετέλεσε στην χρήση του κυκλικού κτιρίου από τους Χριστιανούς.
- Εξαγωγικά κτίρια: Υπάρχουν σχετικά λίγα και αυτά στεγάζονται με θόλο, όπως τα κυκλικά.
- Οκταγωνικά κτίρια: Μεγάλο μέρος από αυτά είναι ναοί και βαπτιστήρια. Μερικά από αυτά εγγράφονται με την προσθήκη γωνιακών κογχών στο ορθογώνιο. Ένας μεγάλος αριθμός οκταγωνικών κτιρίων χρησιμοποιήθηκαν ως ανακτορικές εκκλησίες.
- Τρίκογχα κτίρια: Έχουν πλατιά διάδοση στην παλαιοχριστιανική εποχή και κυρίως χρησιμοποιήθηκαν για μαρτύρια.
- Τετράκογχα κτίρια: Έχουν συνθετότερη μορφή με εσωτερικά στηρίγματα που διαμορφώνουν στοές, χρησιμοποιήθηκαν για μεγάλες εκκλησίες, όπως το τετράκογχο στην αυλή της Βιβλιοθήκης του Αδριανού στην Αθήνα. Μεγάλα τετράκογχα κτίρια που έχουν ιδρυθεί σε μεγάλα διοικητικά κέντρα χρησίμευαν ως ανακτορικοί ναοί.
- Μικρά σταυρόσχημα κτίρια: Ήταν μαρτύρια ή μαυσωλεία.