Η άγνοια των αιτίων που προκαλούσαν τις αρρώστιες έκανε τους ανθρώπους να τις αποδώσουν σε υπερφυσικές ή μεταφυσικές κακοποιές δυνάμεις και πνεύματα. Για να κατανοήσουν όμως αυτές τις αιτίες έπρεπε να τους δώσουν μορφή και μάλιστα μορφή ανθρώπου. Αυτό ισχύει ειδικότερα για τις αρρώστιες εκείνες που προκαλούσαν τις φονικές επιδημίες ή πανδημίες, όπως η χολέρα, η ευλογιά και η πανούκλα. Την τελευταία φοβερή αρρώστια ο ελληνικός λαός στις παραδόσεις του την προσωποποιεί ως γυναίκα με φονικό άγγιγμα, ως μαυροφόρα με φαρμακερό φύσημα, ως τρεις γριές, ως αράπισσα αμίλητη και απλησίαστη.
Για την προφύλαξη από την πανούκλα μια από τις παραδόσεις αναφέρει ότι επειδή αυτή, ως τυφλή, «πηγαίνει ψαχτά τοίχο τοίχο, δεν μπορεί να φτάσει κείνους που παραμερίζουν και κάθονται μες στα σπίτια τους». Εδώ υποδηλώνεται μια γενική υγειονομική αρχή: οι κλεισμένοι στα σπίτια τους περιορίζουν τις επαφές και ως εκ τούτου τον κίνδυνο μόλυνσης τους. Ίσως δε και η σωματική ανάπαυση, οι σταθερές συνθήκες θερμοκρασίας να παίζουν κάποιο ρόλο.
Κατά τα άλλα, η αντιμετώπιση τους γίνεται με τρόπους μαγικούς ή με τη μεταφυσική-θεουργική παρέμβαση. Ένας αρκετά συχνός τρόπος ήταν το όργωμα ενός κύκλου γύρω από τον τόπο και το θάψιμο των καταπονημένων ζώων, για να «ταφεί» μαζί τους η πανούκλα.
Κατά τόπους αναφέρονται παραλλαγές αυτής της αντίληψης: «…έτυχε να γεννήσει μια γελάδα διδυμάρικα δαμάλια και σε σαράντα μέρες μπόρεσαν και τα έβαλαν στ’ αλέτρι και ζευγάρωσαν. Εσυλλογίστηκαν, λοιπόν, να βάλουν τα δαμάλια στο ζυγό, να οργώσουν ένα γύρο και να στο χωριό και να τα θάψουν στη μέση του χωριού. Το έκαμαν και από εκείνη τη μέρα γλύτωσαν από την πανούκλα. Και γι’ αυτό το χωριό από τα δαμάλια το ‘βγαλαν Δαμαλά». (Δαμαλά Τροιζηνίας)
Στην Αθήνα εκεί που «θαβόταν» η πανούκλα μαζί με τα ζώα και το αλέτρι, έβαζαν μια κολώνα («κολωνάκι»), ώστε να σηματοδοτείται ο τόπος για να μην «ξεθαφτεί» η αρρώστια. Ο Πολίτης αναφέρει μια ανάλογη κολώνα στη Γαργαρέτα, όπου είχε «ταφεί» η πανούκλα του 1789, μαζί με τα δίδυμα βόδια, με το αλέτρι και ένα ασημένιο καζάνι, μέσα το οποίο είχαν γράψει την αρρώστια. Το κολωνάκι αυτό ήταν τοποθετημένο στην περιοχή που σήμερα είναι το Γκάζι. Όταν, στα 1835, ανοιγόταν η οδός Πειραιώς το κολωνάκι βγήκε από τη θέση του και κι έπεσαν αρρώστιες στην πόλη. Σε ανάλογο κολωνάκι οφείλει την ονομασία της η ομώνυμη περιοχή του κέντρου της Αθήνας.
Εκτός από τη μαγεία, την πανούκλα -κατά τις λαϊκές αντιλήψεις- μπορούσε να την αντιμετωπίσει και η παρέμβαση αγίων. Ιδιαίτερα έχει συσχετιστεί ο Άγιος Χαράλαμπος, ο οποίος στις εικόνες παριστάνεται να πατά την αρρώστια, που αποδίδεται με τη μορφή ισχνής, μαυριδερής γυναίκας που βγάζει φλόγα από το στόμα της. Η ιδιότητα αυτή του Αγίου προκύπτει από το συναξαρικό στοιχείο, που αφηγείται ότι το προνόμιο αυτό του δόθηκε «θεόθεν» κατά τη διάρκεια οπτασίας που έβλεπε κατά την ώρα του μαρτυρίου του. Εκκλησίες και παρεκκλήσια που υπάρχουν σε πολλές πόλεις και χωριά της Ελλάδας συνδέονται με κάποια επιδημία πανούκλας. Στον προσεισμικό ναό του Αγίου Χαραλάμπους στο Ληξούρι Κεφαλλονιάς, υπήρχε εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα που ανέφερε τη σωτηρία της πόλης από το λοιμό με την παρέμβαση του Αγίου. Σε ορισμένα μέρη φτιάχνουν και «μονομερίτικο πουκάμισο» που του «φορούν» στην εικόνα του.
Κατά την επιδημία του 1792 στην Αθήνα, σαράντα μονοστέφανες γυναίκες έγνεσαν βαμβάκι, το ύφαναν και έκοψαν πουκάμισο που του φόρεσαν στις 10 Φεβρουαρίου (ημέρα γιορτής του Αγίου Χαραλάμπους) στην εικόνα του. Μάλιστα την επομένη το πουκαμισάκι κόπηκε σε κομμάτια και μοιράστηκε στον κόσμο ως φυλαχτό.
Εκτός από τον Άγιο Χαράλαμπο, και η Αγία Παρασκευή προστατεύει από την επιδημία πανούκλας. Στην Κέρκυρα οι τοπικές παραδόσεις θέλουν τον πολιούχο Άγιο Σπυρίδωνα να έχει πολλές φορές σώσει το νησί από διάφορα δεινά και από επιδημίες πανούκλας. Σε ανάμνηση της σωτηρίας από το λοιμό του 1630 τελείται η λιτανεία της Κυριακής των Βαΐων, ενώ σε ανάμνηση της προστασίας από το λοιμό του 1673 τελείται η λιτανεία της πρώτης Κυριακής του Νοεμβρίου. Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι αυτή καθιερώθηκε από την ενετική αρχή.
Άλλα θεολογικά μέσα που χρησιμοποιούσαν για την πρόληψη ή το σταμάτημα ενός λοιμού αναφέρονται σε τελεουργίες που ήταν σε χρήση ήδη από τα χρόνια του Βυζαντίου κι έχουν ευρύτερη διασπορά στον ελλαδικό χώρο «…την αγίαν κάραν την οποίαν στέλλουσι και την φέρουσι εις στην πανούκλαν…». επικαλείται ο Καισάριος Δαπόντες. Αρχές Ιουλίου του 1821, για να αντιμετωπίσει επιδημία πανούκλας στο Ηράκλειο της Κρήτης ποσκομίστηκε στο νησί η Αγία Ζώνη από τη Μονή Βατοπεδίου. «Εκτός της Τιμίας Ζώνης της Παναγίας, συναπεστάλησαν ο Τίμιος Σταυρός μετά Τίμιου Ξύλου και η κάρα του εν Αγίοις Πατρός ημών Ανδρέου του Κρητός…». Σε άλλα μέρη για να μην πέσει πανούκλα στο χωριό έκαναν την κεροδεσία, όπως έκαναν και για την ευλογιά. Γενικότερα λιτανείες αγίων λειψάνων ή θαυματουργών εικόνων, ολονύχτιες δεήσεις, λειτουργίες και άλλες τελετές ήταν σε κοινή χρήση για την αντιμετώπιση του λοιμού.
Ό,τι ισχύει και ό,τι συμβαίνει στην Ελλάδα, ισχύει και συμβαίνει και στον εξωελλαδικό ελληνισμό. Δεν είναι μόνο η κοινή παράδοση του Βυζαντίου και η κοινή (ορθόδοξη) πίστη με την ενιαία παράδοση. Είναι και η κοινή γλώσσα και το κοινό πολιτιστικό πλαίσιο, είναι όμως και η αδιάκοπη και πυκνή επικοινωνία των ανθρώπων που μεταφέρουν γνώσεις, σωστές ή λανθασμένες, γνώμες, αντιλήψεις, πίστεις, μύθους, παραδόσεις, τραγούδια. Ανάλογες είναι οι λαϊκές αντιλήψεις και στην Κύπρο, όπου η πανούκλα είναι η συχνότερα προσωποποιημένη νόσος, που εμφανίζεται ως ηλικιωμένη γυναίκα.
Εκτός από τις μαγικές και μεταφυσικές αντιλήψεις υπάρχουν και οι παράλληλα ακούμενες από τους εμπειρικούς μέθοδο, που, βέβαια, ελάχιστα μπορούν να παρέμβουν στην εξέλιξη του νοσήματος. Πιο αποτελεσματικά ήταν τα υγειονομικά μέτρα που έπαιρναν. Στη Χίο συγκεκριμένα έπαιρναν τα εξής:
- Απομόνωση των πανουκλιαμένων σε κελιά μοναστηριών (ενδεχομένως και σε άλλους χώρους)
- Ρούχα ανθρώπων που πέθαιναν από πανούκλα δεν τα έπαιρναν υγιείς, αλλά μόνο άτομα που είχαν αρρωστήσει και είχαν κατ’ εξαίρεση επιβιώσει.
- Όσοι πέθαιναν από πανούκλα θάβονταν σε λάκκους με ασβέστη.
Όσο για τη θεραπεία, οι εμπειρικοί της Λευκάδας χρησιμοποιούσαν πλήθος πολύπλοκων σκευασμάτων:
- Επιθέματα από μείγμα λαδιού κρίνου, λαδιού άνηθου, λίπους χήνας σε άπλυτο μαλλί προβάτου.
- Άνθη κολοκυθιάς, σταφίδες, μολόχα, χουρμάδες ανακατεμένα με χοιρινό λίπος, σε τοπικά επιθέματα.
- Χλωρή ρίζα άσπρης μολόχας, λινοκόκκι, σπόρι τίλιου σε λίπος χήνας ή σε ανάλατο λίπος χοίρου, σε επιθέματα.
- Ρίζα σέλινου σε ξύδι, σε απάλειψη.
Ευτυχώς η πανούκλα στις μέρες μας, χωρίς να εξαλειφθεί από τον κόσμο, έχει εκλείψει από ένα μεγάλο μέρος του και από το δικό μας τόπο. Έτσι η λέξη πανούκλα σήμερα λειτουργεί μόνο σε επίπεδο συμβολισμού.
Πηγή: http://www.enet.gr