Ο Σόλων, ο Κροίσος και το βήμα της χήνας

Όταν ο Σόλων προτάθηκε να γίνει «αισυμνήτης» (νομοθέτης με δικτατορικές εξουσίες), ανήκε ήδη στη γενιά των σαραντάρηδων που πολλά υπόσχονταν στον πολιτικό στίβο της εποχής.

Ο Σόλων γεννήθηκε το 639π.Χ. από πατέρα κατευθείαν απόγονο του Κόδρου (του τελευταίου βασιλιά της Αθήνας). Γεννήθηκε αριστοκράτης, γλέντησε στα νιάτα του και έγραψε ποιήματα που υμνούσαν τη φιλία και ένα εμβατήριο. Νωρίς, μπήκε δυναμικό στο εμπόριο και κατάφερε να αποκτήσει τεράστια περιουσία, που του επέτρεπε να διαθέτει χρόνο για να φιλοσοφεί τη ματαιότητα της ζωής. Πριν τον κατατάξουν στους Επτά Σοφούς της Αρχαιότητας, είχε κιόλας αναγνωριστεί, ως σοφός και μετρημένος άνθρωπος.

Έμβλημα του είχε το γνωμικό «μηδέν άγαν» (τίποτα υπερβολικό), που ο ίδιος πρωτοείπε και που τήρησε με ευλάβεια σε όλη του τη ζωή, αλλά και στους νόμους του. Αυτή του, άλλωστε, η προσήλωση στη μετριοπάθεια αποτέλεσε και την κρυφή ελπίδα εκείνων που εισηγήθηκαν να του ανατεθούν οι τύχες της πόλης. Τους δικαίωσε πετυχαίνοντας το ακατόρθωτο: να συμβιβάσει πλούσιους και φτωχούς για πρώτη και τελευταία φορά στην Παγκόσμια Ιστορία!

Όταν τον ρώτησαν, αν έχει τη γνώμη πως έδωσε στους Αθηναίους τους καλύτερους νόμους που μπορούσαν να θεσπιστούν, απάντησε θαρραλέα: «Όχι! Τους έδωσα, όμως, τους καλύτερους που μπορούσαν να δεχτούν»!

Πεντακόσια χρόνια αργότερα, ο Ρωμαίος Κικέρων έγραψε ότι, στην εποχή του, στην Αθήνα ίσχυαν ακόμα οι νόμοι του Σόλωνα. Ο Σόλων είχε την πεποίθηση ότι «καλός πολίτης είναι ο ενεργός πολίτης, ο πολιτικοποιημένος». Και πρώτη του δουλειά ήταν να χορηγήσει αμνηστία για όλα τα απολιτικά αδικήματα, εκτός από εκείνα που έγιναν με σκοπό τον σφετερισμό της εξουσίας. Αμέσως μετά, θέσπισε νόμο που προέβλεπε ποινές για όποιον δεν έπαιρνε θέση υπέρ της μιας ή της άλλης παράταξης, σε περίπτωση που εκδηλωνόταν στάση: ο αμέτοχος έχανε τα πολιτικά του δικαιώματα. Ταυτόχρονα, όποιος ήταν τεμπέλης ή ζούσε έκλυτη ζωή, έχανε το δικαίωμα λόγου στην Εκκλησία του Δήμου.

Οι εξουσίες στην εποχή του Σόλωνα

Ουσιαστικά ο Σόλων, καθιερώνοντας την Εκκλησία του Δήμου, θέσπισε τη λαϊκή κυριαρχία: ο διορισμός των εννέα αρχόντων της Αθήνας αφαιρέθηκε από τον Άρειο Πάγο και στο εξής τους εξέλεγε η Εκκλησία του Δήμου, στην οποία ήταν υπόλογοι. Μετά τη λήξη της θητείας τους, γινόταν έλεγχος των πράξεων τους και αν για κάποιον προέκυπταν επιβαρυντικά στοιχεία, του αφαιρούσαν το δικαίωμα να γίνει μέλος της Γερουσίας, ενώ ως τότε οι πρώην άρχοντες γίνονταν αυτοδικαίως γερουσιαστές.

Γερουσία και Άρειος Πάγος παρέμειναν σε ισχύ αλλά με περιορισμένες αρμοδιότητες. Τους νόμους τους ψήφιζε η Βουλή των 400 αλλά και αυτής οι αποφάσεις υπόκειντο στην Εκκλησία του Δήμου, όπου δικαίωμα συμμετοχής είχαν όλοι οι ελεύθεροι πολίτες, ανεξάρτητα από το μέγεθος της περιουσίας τους.

Το μεγάλο επίτευγμα του, όμως, ονομάζεται «Ηλιαία»ήταν ένα δικαστήριο ενόρκων, το ποίο δίκαζε τα πάντα, εκτός από τους φόνους και τις ιεροσυλίες, που παρέμειναν στη δικαιοδοσία του Αρείου Πάγου. Την αποτελούσαν 6.000 δικαστές, που κληρώνονταν μεταξύ των ελεύθερων πολιτών. Σε κάθε δίκη, δίκαζαν 500 που ορίζονταν με κλήρο το πρωί και ήταν υποχρεωμένοι να εκδώσουν απόφαση μέχρι τη δύση του ηλίου. «Διότι», όπως γράφει σκωπτικά ο Διογένης ο Λαέρτιος, «ακόμα και για έναν Αθηναίο ήταν πολύ δύσκολο, σε μια μόνο ημέρα, να δωροδοκήσει 500 δικαστές».

Η ισονομία των νόμων του Σόλωνα

Με τους νόμους του, ο Σόλων επέβαλε τη λαϊκή συμμετοχή, άφησε μεγάλες αρμοδιότητες στους αριστοκράτες, αλλά πέρασε την έως τότε ανεξέλεγκτη δράση τους μέσα από τους μηχανισμούς της έγκρισης από την πλειοψηφία. Καθιέρωσε, δηλαδή, την ισορροπία του ελέγχου, κάνοντας πράξη την περί ευνομούμενης πολιτείας φιλοσοφία του. Όταν τον ρώτησαν πώς αντιλαμβάνεται μια τέτοια πολιτεία, απάντησε: «Είναι αυτή, της οποίας οι πολίτες υπακούουν στους κυβερνήτες τους και οι κυβερνήτες υπακούουν στους νόμους».

Του ζήτησαν να προχωρήσει σε ανακατανομή της γης, που οι αριστοκράτες είχαν αρπάξει. Αρνήθηκε, τονίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα ισοδυναμούσε με αιτία εμφυλίου πολέμου. Θέσπισε, όμως, τη σεισάχθεια και με μαι μονοκονδυλιά έσβησε όλα τα χρέη, εκτός από τα εμπορικά και απαγόρευσε στο εξής τον δανεισμό με ενέχυρο το σώμα του δανειζόμενου. Μια και κανείς δεν χρωστούσε πια τίποτα σε κανέναν, όλοι όσοι είχαν γίνει δούλοι απελευθερώθηκαν. Κι ακόμα, με χρήματα του κράτους ελευθερώθηκαν όσοι είχαν πουληθεί έξω από την Αττική.

Οι πλούσιοι τον κατηγόρησαν ότι η νομοθεσία του ισοδυναμούσε με κατάσχεση αλλά δεν μπόρεσαν να τον διαβάλουν καθώς γρήγορα γνωστοποιήθηκε ότι ο ίδιος ως μεγάλος πιστωτής και άρα μεγάλος χαμένος από τον ίδιο του το νόμο. Δέκα χρόνια αργότερα, όλοι αναγνώριζαν ότι το μέτρο αυτό γλύτωσε την Αθήνα από την περιπέτεια μιας επανάστασης.

Η μεγάλη επιτυχία των νόμων του Σόλωνα εντοπίζεται στην επέκταση τους σε πλούσιους και φτωχούς και στην καθιέρωση της συμμετοχής στα κοινά βάρη ανάλογα με τη δυνατότητα του καθένα. Ο τρόπος με τον οποίο αντιμετώπισε τη διαφθορά, δείχνει μυαλό «περπατημένου» και οξυδερκούς ανθρώπου, ο οποίος κατανοεί ότι «το χρήμα δεν είναι το πάν, πετυχαίνει όμως το παν».

Με έναν πολυσυζητημένο νόμο, μείωσε το ύψος της προίκας, ώστε στο γάμο να πρυτανεύει η αγάπη και η θέληση για τη δημιουργία οικογένειας και όχι το συμφέρον. Όταν, όμως, ζήτησαν να νομοθετήσει εναντίον των άγαμων αρνήθηκε: «Μια γυναίκα είναι βαρύ φορτίο», είπε.

Ένα ακόμα τονωτικό μέτρο που πήρε ο Σόλων ήταν να παραχωρήσει την αθηναϊκή ιθαγένεια σε όλους τους ξένους μόνιμους κατοίκους της Αττικής, με την προϋπόθεση ότι διέθεταν κάποια ειδίκευση και βρίσκονταν στην επικράτεια μαζί με όλη την οικογένεια τους.

Ο ίδιος δε δίστασε να νομιμοποιήσει την πορνεία, καθιστώντας τις εταίρες ελεύθερες επαγγελματίες, ενώ τα πορνεία στο εξής θα έπρεπε να λειτουργούν με άδεια του κράτους. Φυσικά, αμέσως με την αναγνώριση της πορνείας ως νόμιμο επάγγελμα, έσπευσε να τη φορολογήσει και με τις πρώτες εισπράξεις να χτίσει ναό αφιερωμένο στην Πάνδημη Αφροδίτη.

Παράλληλα, καθιέρωσε πρόστιμο 100 δραχμών για κάθε βιαστή, ενώ ο μοιχός που πιανόταν επ’ αυτοφόρω σκοτωνόταν επί τόπου. Κάποια άλλα από τα μέτρα που πήρε στον κοινωνικό τομέα φανερώνουν την ηθική κατάπτωση που είχε η Αθήνα εκείνη την εποχή: οι γυναίκες απαγορευόταν να έχουν πάνω από τρεις φορεσιές, οι πομπώδεις τελετές τιμωρούνταν με βαριά πρόστιμα, οι πολυδάπανες θυσίες καταργήθηκαν, ενώ έτρωγε βαρύ πρόστιμο όποιος το παράκανε με τα μοιρολόγια στις κηδείες. Έτσι, η επίδειξη χτυπήθηκε καίρια και οι Αθηναίοι οδηγήθηκαν στη σοφία του γνωμικού «παν μέτρον άριστον».

Ο Σόλων και οι τρεις τάξεις

Χώρισε τους Αθηναίους σε τέσσερις εισοδηματικές τάξεις, καθιερώνοντας τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους, επιβάλλοντας ουσιαστικά την τιμοκρατία: ανώτερη τάξη ήταν οι πεντακοσιομέδιμνοι, αυτοί, δηλαδή, που είχαν περιουσία πάνω από 500 μεδίμνους. Από αυτούς και μόνο εκλέγονταν οι άρχοντες με καθολική, όμως, ψηφοφορία. Για τη φορολόγηση τους υπολογιζόταν ο συντελεστής φόρου πολλαπλασιασμένος επί δώδεκα.

Ακολουθούσαν οι ιππείς με περιουσία από 300 έως 500 μεδίμνους, από την τάξη των οποίων εκλέγονταν για τα κατώτερα αξιώματα και οι οποίοι μπορούσαν να υπηρετούν στο ιππικό. Για τη φορολόγηση τους ο συντελεστής πολλαπλασιαζόταν επί δέκα.

Τρίτη τάξη ήταν οι ζευγίτες με περιουσία από 200 έως 300 μεδίμνους, που είχαν δικαίωμα να φέρουν βαρύ οπλισμό και να υπηρετούν ως οπλίτες. Για τη δική τους φορολόγηση ο συντελεστής πολλαπλασιαζόταν επί πέντε. όλοι οι υπόλοιποι πολίτες ανήκαν στην τάξη των θητών, πολεμούσαν σαν απλοί πολίτες (ψιλοί) και απαλλάσσονταν από τη φορολογία.

Ο Σόλων, ο Κροίσος και το βήμα της χήνας

Στα 572π.Χ. και σε ηλικία 67 ετών ο Σόλων κατέθεσε την εντολή. Του πρότειναν να γίνει ισόβιος δικτάτορας. Αρνήθηκε λέγοντας: «Η δικτατορία είναι ωραίο μέρος για να μένει κάποιος αλλά δεν προσφέρει τρόπο επιστροφής».

Ζήτησε από τους Αθηναίους να του ορκιστούν ότι θα εφαρμόζουν τους νόμους για τα επόμενα δέκα χρόνια και έφυγε για να γνωρίσει τον κόσμο. Πήγε στην Αίγυπτο, πέρασε από την Κύπρο, όπου τον παρακάλεσαν να τους φτιάξει νόμους, κι από εκεί στις Σάρδεις, στην αυλή του βασιλιά της Λυδίας Κροίσου, που θέλησε να του κάνει επίδειξη.

Ο Λυδός τον περιέφερε στο παλάτι του δείχνοντας του τα συσσωρευμένα πλούτη του κι έπειτα τον ρώτησε, ποιον θεωρούσε πιο ευτυχισμένο άνθρωπο στον κόσμο. Ο σοφός του απαρίθμησε περιπτώσεις ανθρώπων που ήταν όλοι τους πια νεκροί. Ο Κροίσος διαμαρτυρήθηκε κι ο Αθηναίος του απάντησε: «Μηδένα προ του τέλους μακάριζε». Ο Κροίσος έμελε να θυμηθεί τα λόγια του Σόλωνα όταν νικήθηκε από τους Πέρσες του Κύρου και αιχμαλωτίστηκε. Ο Κύρος έβαλε να φτιάξουν μια πυρά με σκοπό να τον κάψουν ζωντανό. Ανεβαίνοντας στη στοίβα με τα ξύλα ο Κροίσος αναφώνησε «Σόλων, Σόλων, Σόλων». Ο Κύρος σταμάτησε τη διαδικασία και με περιέργεια τον ρώτησε ποιον φώναζε. Ο Κροίσος εξήγησε, τι συνέβη με τον σοφό Αθηναίο και ο Κροίσος του χάρισε τη ζωή.

Ο Σόλωνας επέστρεψε στην πατρίδα του πολύ γέρος και πανέτοιμος να δεχτεί το θάνατο. Πικράθηκε, όταν είδε τον εξάδελφο του Πεισίστρατο να να εξαπατά συμμάχους και αντιπάλους και να γίνεται δικτάτορας. Τότε, σε ένδειξη διαμαρτυρίας, έβγαλε έξω από την πόρτα τα όπλα του και την ασπίδα, σημάδι ότι εγκατέλειπε την πολιτική, και αναστέναξε: «Κάθε Αθηναίος μόνος του έχει το βήμα της αλεπούς. Όλοι μαζί, όμως, περπατούν σαν χήνες». Ο Σόλων πέθανε το 559π.Χ. σε ηλικία 80 ετών.