Ο Προκόπιος του Ιουστινιανού

Εποχή μακράς πνοής και φιλόδοξων στόχων ο αιώνας του Ιουστινιανού αποτυπώθηκε στα τρία έργα που συνέγραψε ο Προκόπιος, άξιος συνεχιστής και τελευταίος μεγάλος εκπρόσωπος του της κλασικής ιστοριογραφικής παράδοσης. Πολύ λίγα είναι εκείνα που μας γνωρίζει ο ίδιος ή άλλες πηγές για τη ζωή του.

Γεννημένος γύρω στα 500 στην Καισάρεια της Παλαιστίνης, διδάχτηκε ρητορική και σοφιστική στη γενέτειρα του. Οι γνώσεις ρητορικής του επέτρεψαν να αναλάβει καθήκοντα συμβούλου και γραμματέα του στρατηγού Βελισάριου. Για την υπόλοιπη σταδιοδρομία και το τέλος του δεν μας μένουν παρά μόνο υποθέσεις.

Στο πρώτο του πόνημα, τα οκτώ βιβλία «Υπέρ των πολέμων», «έγραψε την ιστορία των πολέμων που διεξήγαγε ο Ιουστινιανός, ο βασιλιάς των Ρωμαίων εναντίον των βαρβάρων της Ανατολής και της Δύσης, περιγράφοντας το πως έγινε ο καθένας χωριστά». Σκοπός του Προκόπιου ήταν να μην περιέλθουν στη λήθη τόσο σημαντικά και υπερμεγέθη έργα, που θα ήταν χρήσιμο να γνωρίζουν όσοι αντιμετωπίζουν παρόμοιες καταστάσεις. Η κατάταξη της ύλης και η σειρά της αφήγησης στο παραπάνω έργο του Προκοπίου δεν είναι μόνο χρονολογική αλλά και θεματική.

Στο έργο του «Ανέκδοτα», που γράφτηκαν λίγο μετά το πρώτο έργο του, ο Προκόπιος έχει μια κριτική διάθεση και δεν θίγει μόνο τον Ιουστινιανό αλλά και τον στρατηγό Βελισάριο. Η κριτική του γίνεται αληθινός λίβελλος και ψόγος. Στο έργο αυτό που ονομάστηκε έτσι γιατί έμεινε αδημοσίευτο μέχρι το θάνατό του, ο Προκόπιος δηλώνει πως θα αποκαλύψει όχι μόνο όσα είχε προηγουμένως παρασιωπήσει, αλλά και τις αιτίες των γεγονότων που είχε ήδη εξιστορήσει.

Στα «Ανέκδοτα» επίκεντρο της αφήγησης δεν είναι τα στρατιωτικά γεγονότα αλλά οι άνθρωποι και οι πράξεις τους. Το βάρος της αφήγησης συχνά κλίνει προς την προσωπική ηθική και την ιδιωτική σφαίρα, πολλές φορές μάλιστα τη στενά ιδιωτική. Τις περιγραφές του θα μπορούσε κανείς να τις χαρακτηρίσει πιπεράτες, όσον αφορά στο αυτοκρατορικό ζεύγος Ιουστινιανού-Θεοδώρας και το ζεύγος Βελισάριου-Αντωνίνας (σύζυγος του στρατηγού).

Ο Προκόπιος δεν ξεχνά ποτέ την ταπεινή καταγωγή των προαναφερθέντων προσώπων καθώς και την δίψα τους για εξουσία. Μέσα στην καταστροφική μανία τους προσθέτει και την φορολογική εξόντωση διάφορων κοινωνικών και θρησκευτικών ομάδων. Ανάμεσα στα θύματα του Ιουστινιανού αναφέρει ολόκληρη σειρά επαγγελματιών και οπαδών άλλων δογμάτων ή θρησκειών, που, αν δεν αφανίστηκαν, συμμορφώθηκαν με τη βία στις ολοκληρωτικές απαιτήσεις.

Στο τέλος της ζωής του ο Προκόπιος έγραψε τα έξι βιβλία του «Περί Κτισμάτων». Εδώ ο τόνος είναι απολύτως εγκωμιαστικός για τον Ιουστινιανό, τον εμπνευστή, όπως παρουσιάζεται, ολόκληρου αρχιτεκτονικού προγράμματος που εμπλούτισε την αυτοκρατορία με ναούς, φιλανθρωπικά ιδρύματα και έργα κοινής ωφέλειας (φρούρια, δρόμους, γεφύρια).Η κατάταξη της ύλης γίνεται με γεωγραφικά κριτήρια: Κωνσταντινούπολη. Ασία, Χερσόνησος του Αίμου και Αφρική. Έργο γραμμένο κατά παραγγελία της αυτοκρατορικής αυλής

Είναι δύσκολο να καταλάβουμε τον Προκόπιο αν τον κρίνουμε με τα μέτρα και τα σταθμά της εποχής μας. Και βέβαια θα τον αδικήσουμε αν αποτιμήσουμε μόνο με βάση τις πολύτιμες ιστορικές, γεωγραφικές ή εθνογραφικές πληροφορίες που μας προσφέρει. Αν αφήσουμε και τα όσα επαινετικά ήταν αναγκασμένος αν αφιερώσει στον Ιουστινιανό στο «Περί Κτισμάτων», κάλλιστα μπορεί το σύνολο του έργου του να εκληφθεί ως καταγγελία μιας περιόδου τυραννίας και ανώφελης εξωστρέφειας. Αν και δεν κρύβει τις επιρροές από τα μεγάλα αρχαία πρότυπα του είδους, τον Ηρόδοτο, τον Θουκυδίδη, τον Πολύβιο, ο Προκόπιος είναι «ιστορικός» με θέση για τα προβλήματα του καιρού του.

Με εμφανή την ουδετερότητα στα θρησκευτικά πιστεύω, πολύ συχνά αποδίδει την έκβαση των γεγονότων στην απρόσωπη τύχη. Αυτό δεν σημαίνει πως είναι συγγραφέας χωρίς πανανθρώπινες αξίες. Στην εποχή ενός τυραννικού παραλογισμού η αρετή είναι η «δύναμη» που αντιτάσσουν τα, λίγα έστω, πρόσωπα που έχουν περάσει στο δεύτερο πλάνο της ιστορίας. Είναι η δική του «ες αεί» υποθήκη και η μοναδική άμυνα που μπορεί να προβάλει απέναντι στη εξουσία κάθε σημαίνων ιστορικός.