Ο Πελοποννησιακός πόλεμος, που διήρκεσε από το 431π.Χ. ως το 404π.Χ., ουσιαστικά εμφύλιος πόλεμος Ελλήνων εναντίον Ελλήνων, έβλαψε πάνω από όλα την Ελλάδα, γιατί έφθειρε τις ζωτικές δυνάμεις και τις αξίες του Ελληνισμού.
Οι συντηρητικές δυνάμες της Σπάρτης πίστεψαν ότι είχαν επιτευχθεί οι σκοποί του μακροχρόνιου πολέμου που ανέλαβαν για να διατηρήσουν την παλαιά τάξη των πραγμάτων στην Ελλάδα. Γι’ αυτούς ο επίπονος αγώνας ήταν άμυνα αναγκαία εναντίον της απειλής του αθηναϊκού επεκτατισμού, που διασπούσε την ισορροπία του αρχαϊκού κόσμου, εισάγοντας νεωτερισμούς και στα εσωτερικά των πόλεων και στις μεταξύ τους σχέσεις.
Ο αρχαϊκός Ελληνισμός αναπτύχθηκε στα πλαίσια ανεξάρτητων πόλεων που άλλοτε μόνες τους και άλλοτε σε πρόσκαιρους συνασπισμούς συγκρούονταν σε αδιάλειπτους αλλά περιορισμένης διάρκειας, έντασης και σημασίας πολέμους. Η Συμμαχία της Δήλου και μετέπειτα Αθηναϊκή ηγεμονία δεν έμοιαζε όμως με τους παλαιότερους συνασπισμούς. Οι Αθηναίοι κατόρθωσαν να καταστήσουν αδιαμφισβήτητη την ηγεσία τους δημιουργώντας με τις συμμαχικές πόλεις δεσμούς άρρηκτους που βασίζονταν κυρίως στην εγκαθίδρυση δημοκρατικών καθεστώτων αφοσιωμένων σε αυτούς.
Οι Σπαρτιάτες και οι συντηρητικοί οπαδοί τους που κατά τον 6ο π.Χ. αιώνα αντιτάχθηκαν στον νεωτερισμό των τυραννίδων αντέδρασαν και πάλι στην κατάλυση των πατροπαράδοτων πολιτευμάτων και της ανεξαρτησίας των πόλεων. Έτσι ο πόλεμος μεταξύ του παραδοσιακού ελληνικού «κόσμου» από τη μια και του ενωτικού και του δημοκρατικού «νεωτερισμού» από την άλλη διεξήχθη με σύνθημα τη δημοκρατία από τους Αθηναίους και την ελευθερία των Ελλήνων από τους Σπαρτιάτες.
Η ολοκληρωτική ήττα των Αθηναίων οφειλόταν στα σφάλματα της αθηναϊκής ηγεσίας, πολιτικής και στρατιωτικής, καθώς και του αθηναϊκού δήμου. Οι πολιτικές ανακατατάξεις των ηγετών, τα πάθη που δημιουργήθηκαν, οι ιδιοτελείς σκοποί προσώπων ή φατριών, που συχνά παρεμβάλλονταν ανασταλτικά στη διεξαγωγή του πολέμου, οι αμφιταλαντεύσεις και οι προδοτικές ενέργειες ορισμένων πολιτικών επηρέασαν δυσμενώς τις διαφορές επιχειρήσεις και γενικά την εξέλιξη του αγώνα. Έτσι η τύχη του πολέμου κρίθηκε όχι μόνο στα πεδία των μαχών αλλά και στην ίδια την ΑΘήνα.
Ο έσχατος κίνδυνος που απειλούσε την Αθήνα και την κυριαρχική της θέση στον ελληνικό κόσμο αντί να ενώσει τους Αθηναίους σε μια κοινή προσπάθεια για την ακώλυτη και αποφασιστική διεξαγωγή του πολέμου, συχνά ανακίνησε και έφερε στην επιφάνεια έχθρες και πάθη, που οδήγησαν σε πολιτικά εγκλήματα και εμφύλιες ρήξεις. Ο πόλεμος επίσης ευνόησε και προώθησε κατώτερα στοιχεία της αθηναϊκής κοινωνίας, στοιχεία ανυπόμονα και ριζοσπαστικά, που εισήγαγαν επικίνδυνες καινοτομίες στα αρχικά συνετά σχέδια του Περικλή. Τα ίδια στοιχεία είσης εισήγαγαν ή επέβαλαν αλλαγές στο αθηναϊκό πολίτευμα καθώς και στις σχέσεις των Αθηναίων με τις συμμαχικές πόλεις.
Η έκβαση του πολέμου όμως οφειλόταν και στην συνετή και ακαταπόνητη πολεμική προσπάθεια των Σπαρτιατών. Η ηγεσία της Σπάρτης στάθηκε στο ύψος των δύσκολων περιστάσεων και οι αδάμαστοι οπλίτες της ανταπεξήλθαν με επιτυχία στις αντίξοες συνθήκες και κέρδισαν περιφανείς νίκες στα πεδία των μαχών, πάντοτε ολιγαρκείς, υπάκουοι στους ανωτέρους και αφοσιωμένοι στο καθήκον.
Με τη συνετή από μέρους τους διεξαγωγή του πολέμου, οι Σπαρτιάτες ανέτρεψαν τα αρχικά σχέδια των ΑΘηναίων και τους έφθειραν με την πάροδο του χρόνου αντί να φθαρούν οι ίδιοι. Όταν μάλιστα απέκτησαν και ισχυρό στόλο, στέρησαν τους αντιπάλους τους από πολλούς συμμάχους και τους έδωσαν το τελειωτικό πλήγμα στους Αιγός ποταμούς (405π.Χ). Αλλά αυτό το πέτυχαν αφού δέχθηκαν τον περσικό χρυσό, παραμερίζοντας όμως το πανελλήνιο τους φρόνημα για έναν στενόκαρδο πατριωτισμό και εισάγοντας έτσι έναν ξένο παράγοντα στα ελληνικά πράγματα. Οι Πέρσες σατράπες έγιναν με αυτόν τον τρόπο διαιτητές του εμφύλιου σπαραγμού των Ελλήνων και οι Σπαρτιάτες όργανα του Μεγάλου Βασιλιά συνάπτοντας μαζί τους συμφωνίες ατιμωτικές για Σπαρτιάτες και Έλληνες.
Η νίκη των συντηρητικών ήταν νίκη Πύρρεια, γιατί ο πόλεμος κατέστρεψε την κοινωνική και ηθική βάση των αριστοκρατικών ιδανικών. Η αριστοκρατική τάξη αποδεκατίστηκε είτε κατά τις εμφύλιες στάσεις, όπου τα μέλη της ήταν τα κυριότερα θύματα, είτε κατά τις μάχες όπου ως οπλίτες έπεφταν στη πρώτη γραμμή. Περισσότερο όμως ο πόλεμος έφθειρε την παραδοσιακή πραότητα που στηριζόταν στους θρησκευτικούς φραγμούς και στα «των Ελλήνων νόμιμα».
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο νικητής του πολέμου δεν ήταν ο δίκαιος απλός και μεγαλόψυχος Καλλικρατίδας, αλλά ο «πανούργος» και «σοφιστής» Λύσανδρος. Ορισμένα στοιχεία, όπως οι αλλεπάλληλες σπαρτιατικές πρωτοβουλίες για την κατάπαυση του πολέμου, δείχνουν ότι πολλοί ήταν εκείνοι που στην Σπάρτη διέβλεπαν πόσο θανάσιμη για τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν η συνέχιση του πολέμου. Οι προσπάθειες όμως αυτές απέτυχαν και ο πόλεμος συνεχίστηκε για 27 χρόνια. Εξαπλώθηκε μάλιστα σε όλες τις περιοχές όπου κατοικούσαν Έλληνες, (Σικελία και Μικρά Ασία), ενώ παρατάσσονταν όλο και μεγαλύτερες δυνάμεις.
Η Ελλάδα έφτασε σε τέτοια κατάπτωση ώστε στάθηκε αδύνατο να ξαναβρεί την αρμονική συνοχή που την οδήγησε στους θριάμβους των Μηδικών πολέμων. Η αυτονομία των πόλεων είχε ανεπανόρθωτα καταλυθεί και η κοινωνική δομή εκ βάθρων διασαλευθεί. Η νίκη των Σπαρτιατών ήταν συνάμα και ήττα των ιδανικών για τα οποία οι ίδιοι τόσο σκληρά αγωνίσθηκαν. Τα αφοσιωμένα στους Αθηναίους δημοκρατικά καθεστώτα αντικατέστησαν Σπαρτιάτες αρμοστές και τυραννικές δεκαρχίες που κυβέρνησαν χωρίς τον ελάχιστο σεβασμό στους «πατρίους νόμους» των Ελλήνων.
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους