Ο Ορφέας και το ορφικό κοσμοείδωλο

Αν κάποιος ασχοληθεί με τα συμβαίνοντα στην ουράνια θεϊκή σφαίρα θεωρείται όντως μεγάλος. Αλλά θεωρείται επίσης μεγάλος αυτός που θα θέσει τις πνευματικές του δυνάμεις στην ερμηνεία των πραγμάτων του κόσμου. Αν κάποιος άλλος δαπανήσει χρόνο για πλησιάσει τον άνθρωπο, κανείς δεν θα τον θεωρήσει μικρότερο των προηγουμένων. Αυτός όμως, που θα ασχοληθεί και με τις τρεις μεγάλες οντότητες, τον άνθρωπο, τον κόσμο και τον θεό, υπερβαίνει τα όρια του χρόνου και κατατάσσεται μεταξύ των αθανάτων. Ό,τι ακριβώς έκανε ο Ορφέας.

Όσον αφορά στη ζωή του Ορφέα έχουν διασωθεί μαρτυρίες. Σύμφωνα με αυτές, ο Ορφέας συμμετείχε στην Αργοναυτική Εκστρατεία. Η μητέρα του ήταν η Καλλιόπη, η μούσα της επικής ποίησης. Ο Ορφέας καταγόταν από το Λείβηθρο της Πιερίας. Οι ερευνητές έχουν τοποθετήσει τον Ορφέα στην πρώτη θέση των φιλοσόφων, χρονολογικά. Ο Ορφέας παντρεύτηκε την Ευρυδίκη, όπως είναι ευρέως γνωστό. Ήταν ο πρώτος από τους ζωντανούς, που κατέβηκε στον Άδη πριν πεθάνει. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Ορφέας βρήκε φρικτό θάνατο από Θρακήσιες γυναίκες, είτε από Σπαρτιάτισσες, είτε από Μαινάδες, που δεν του συγχώρησαν την τόση αγάπη του για την Ευρυδίκη.

Ο Ορφέας άφησε συγγράμματα. Ένα από αυτά που αποδίδονται στον Ορφέα είναι το τιτλοφορούμενο «Ύμνοι», οι οποίοι απευθύνονται στους θεούς, αλλά και σε προσωποποιημένες δυνάμεις. Άλλο έργο του είναι τα «Λιθικά», τα οποία είναι ποιήματα που αναφέρονται στην θεραπευτική ικανότητα κάποιων λίθων. Τέλος, τα «Αργοναυτικά», τα οποία θεωρούνται ότι προέρχονται από το στόμα του Ορφέα, ο οποίος σε 1736 στίχους διηγείται την Αργοναυτική Εκστρατεία.

Λόγω σπανιότητας των πηγών, η διδασκαλία του Ορφέα δεν μας είναι πλήρως γνωστή. Για κάποια σημεία όμως, μπορούμε να μιλήσουμε με βεβαιότητα. Στη διδασκαλία, λοιπόν, του Ορφέα διακρίνεται η δράση του ουρανίου πυρός επί του κατώτατου ύδατος, η οποία έγινε αφορμή της παρουσίας των πραγμάτων στον κόσμο. Συνεπακόλουθο αυτής της εκδοχής περί της παρουσίας των πραγμάτων, είναι η νομοτέλεια της φύσης εκ της οποίας συνεπάγεται μία συγκεκριμένη στάση ζωής, την οποία υπαγορεύει ο ορφισμός. Ο Ορφέας εισηγήθηκε θέσεις που σχετίζονται με την παραδοχή της αθανασίας της ψυχής.

Ο Θεός του Ορφέα

Ο Ορφέας ονομάζει μια αρχή Ωκεανό, Ουρανό ή Χάος. Ο Ορφέας ισχυρίζεται ότι όλα προήλθαν από το χάος. Χάος=ΧΑ, χάσκω, χαίνουσα άβυσσος, χαίνον χάσμα. Αυτό γενικότερα σημαίνει την πρώτη του κόσμου σύσταση. Η απαραίτητη προϋπόθεση της υπάρξεως των όντων είναι το χάος, το χαίνον χάσμα, η άβυσσος, το οποίο είναι σχεδόν κυκλικό, αφού μοιάζει με αυγό. Μέσα στο ίδιο το αυγό επετεύχθη η σύγκραση των στοιχείων, δεδομένου ότι μέσα σε αυτό τα πρώτα στοιχεία βρίσκονται σε υγρή σύσταση.

Άλλη εκδοχή του Ορφέα για την κοσμογονία είναι αυτή η περίπτωση που ονομάζει την αρχή του κόσμου Φάνητα ή Ωιόν, αλλά και Δία, διαφυλάττοντας, όμως, την αρχική δρώσα αρχή. Σύμφωνα με αυτήν την εκδοχή ο κύριος παράγοντας είναι ο Ζευς, επειδή αυτός συνετέλεσε στην ενεργοποίηση του υγρού στοιχείου με αποτέλεσμα την εμφάνιση του αρχικού ωός (αυγού) και του Φάνητα. Με άλλα λόγια η δραστική δύναμη του πυρός θεωρείται πρωταρχική, αφού με τη συμβολή του παράχθηκαν τα πάντα. Οι θεοί προήλθαν από τον Κρόνο και τη Ρέα, δηλαδή από τον Χρόνο και την Ύλη. Πρώτος γεννήθηκε ο Πλούτωνας, που αντιπροσωπεύει την κατωτάτη υποστάθμη, δεύτερος ο Ποσειδώνας, που αντιπροσωπεύει την μεσαία υποστάθμη και τρίτος ο Ζευς που είναι ο αέρας, η ανώτατη βαθμίδα. Το πυρ, επειδή είναι ανωφερές και κούφιο, ανέρχεται προς τον αέρα. Ως δεσμά του Κρόνου θεωρείται η σύμπηξη Ουρανού και Γης, η δε αποτομή των μορίων του Κρόνου, κατ’ αλληγορίαν σημαίνουν τον χωρισμό των στοιχείων.

Ο Ορφέας θεωρεί ότι ο θεός, τον οποίο ονομάζει «Δία» είναι η αρχή και το τέλος των πραγμάτων. Κατά την έννοια αυτή η πίστη σε έναν θεό συνάγεται αβίαστα. Επιπλέον η αντίληψη αυτή μπορεί να θεωρηθεί προδρομική της αντίστοιχης, που ίσχυσε και ισχύει, ότι από τον θεό προέρχονται όλα και σε αυτόν επιστρέφουν.

Ο Ζευς ήταν ο πρώτος, αυτός θα είναι και ο τελευταίος, ο αρχικέραυνος. Εφόσον είναι ο πρώτος και ο τελευταίος, θα είναι εκείνος από τον οποίο ξεκινούν όλα και στον οποίο καταλήγουν όλα. Ο Ζευς είναι η κεφαλή, η μέση, η βάση τόσο της γης όσο και του ουρανού. Είναι αυτός που είναι όλων βασιλεύς και γεννήτορας. Εκείνος που συνιστά μια δύναμη, έναν νου, την αρχή όλων. Ο όρος ΖΕΥΣ σημαίνει πύρινος θεός. Έτσι, οι όροι «Ζευς» και «θεός» ταυτίζονται και σημαίνουν θεός, φως, ημέρα, πυρ.

Αυτή η εκδοχή μπορεί να οδηγήσει στον παραλληλισμό της απόδοσης του γνωρίσματος του πυρός στον Θεό της Παλαιάς Διαθήκης, όπου θεωρείται επίσης πυρ καταναλίσκον. Αλλά και το Άγιον Πνεύμα κατήλθε εν είδει πύρινων γλωσσών. Έτσι μπορεί να θεωρηθεί ότι ο Ζευς δεν διαφέρει από τον Θεό της αποδεκτής από τους μ.Χ. Έλληνες εκδοχής, σύμφωνα με την οποία ο Θεός είναι επίσης πυρ.

Ο Ορφέας για τον κόσμο και τον άνθρωπο

Σχετικά με τον κόσμο, διδάσκεται ότι ολόκληρο το περιβάλλον θεωρείται ένα ενιαίο όλον, το οποίο έχει τακτοποιηθεί. Για τους ορφικούς ο κόσμος είναι μεγάλος και είναι αντίστοιχη και η ηλικία του. Δεν έχει στατική μορφή αν και θεωρείται τετελεσμένος. Ο κόσμος είναι παλαιός, μεγάλος και έχει λάβει αρχή. Είναι τέλειος. Παρουσιάζει ποικιλία εκδηλώσεων, αφού υπάρχουν χρόνοι κατά τους οποίους οι εποχές εξισώνονται.

Ως προς την υφή του κόσμου, η φύση, η οποία περιέχει τον Ουρανό και τη Γη, θεωρείται πυρίπνους, με αποτέλεσμα, επειδή ολόκληρη εκπέμπει λάμψεις, να καθίσταται σελασφόρος. Οπωσδήποτε η θέση αυτή παραπέμπει στην πανθεΐα του Ορφέως, υπό την προϋπόθεση ότι ο Ζευς-πυρ βρίσκεται παντού. Έτσι, η αρχή του κόσμου βρίσκεται στην αντίστοιχη του χρόνου. Ο κόσμος είναι τέλειος, άρα και άφθιτος.

Οι άνθρωποι από αρχαιοτάτων χρόνων επιδιώκουν να καταλάβουν τι είναι ο άνθρωπος. Ο ορφισμός, λοιπόν, αποδέχεται την διφυία του ανθρώπου, δηλαδή το σώμα και την ψυχή. Το μεν σώμα είναι εφήμερο, αλλά η ψυχή αθάνατη. Κατ’ επέκταση η αληθινή ζωή δεν είναι η παρούσα, εξ ου και η φροντίδα για την μετέπειτα ζωή. Συνάγεται ότι ο άνθρωπος θα έχει μετά το θάνατο του «αιώνια ευδαιμονία», αν υπήρξε καλός, ή «θα υποφέρει αιωνίως», αν υπήρξε κακός. Άρα ο Ορφέας πίστευε στην μετά θάνατον ζωή. Έτσι ο θάνατος δεν έχει ισχύ επί του ανθρώπου.

Η ορφική διδασκαλία άσκησε μεγάλη επίδραση στην αρχαιότητα. Πολλοί φιλόσοφοι τις υιοθέτησαν. Οι διδασκαλίες γενικότερα περί του ανθρώπου φανερώνουν γνώσεις των οποίων η ισχύς είναι όντως θαυμαστή, δικαιολογούν και το μακροχρόνιο των ορφικών επιρροών. Το γεγονός ότι η συγκεκριμένη διδασκαλία φτάνει μέχρι τους πρώτους αιώνες μ.Χ. μαρτυρεί τη σπουδαιότητα της.