Ποτέ άλλη αρρώστια δεν προκάλεσε τόσους πολλούς νεκρούς στον κόσμο όσο ο Μαύρος Θάνατος ή πανούκλα. Μόνο η Ευρώπη θρήνησε 25 εκατομμύρια νεκρούς από το 1348 μέχρι το 1420. Καμία άλλη επιδημία δεν προκάλεσε τέτοιο φόβο, πανικό και φρίκη. όπως αναφέρει ο Βοκάκιος: «Αυτή η συμφορά προξένησε τέτοια τρομάρα στις ψυχές ανδρών και γυναικών, ώστε απαρνήθηκαν αδελφός τον αδελφό, θείος τον ανηψιό και αδελφή τον αδελφό. Οι γυναίκες συχνά εγκατέλειπαν τους άνδρες τους. Και το χειρότερο, αν και φαντάζει απίστευτο, πατεράδες και μανάδες φέρονταν στα παιδιά τους σαν ξένα, αρνούμενοι να τα δουν και να τα φροντίσουν». Ο κίνδυνος να κολλήσει ο ένας τον άλλο και ο θάνατος κάτω από τραγικές συνθήκες ήταν τόσο βέβαιος, ώστε οδήγησε σε αυτές τις απάνθρωπες συμπεριφορές.
Ο Μαύρος Θάνατος των σταυροφόρων
Κατά τη διάρκεια των σταυροφοριών πολλοί στρατιώτες πέθαναν από πανώλη. Συγκεκριμένα κατά τη διάρκεια πολιορκίας της Αντιόχειας πέθαναν 50.000 σταυροφόροι. Μια ομάδα Γερμανών, που έφτασαν εκεί από τη Βαυαρία, πέθαναν μέσα σε λίγες μέρες από την αποβίβαση τους. Από τους 100.000 σταυροφόρους που ξεκίνησαν για την πολιορκία της Αντιόχειας μόνο οι 21.000 γλίτωσαν και προχώρησαν προς την Ιερουσαλήμ. Υπάρχουν ανάλογες αναφορές και για τις άλλες σταυροφορίες. Πολλοί ιστορικοί μιλούν για 4 άλλοι για 7 σταυροφορίες. Στην πραγματικότητα πρόκειται για κύματα σταυροφόρων. Το πήγαινε-έλα δεν σταμάτησε ποτέ. Συνήθως πήγαιναν πεζή για να προσκυνήσουν και πλιατσικολογούσαν ό,τι έβρισκαν στο δρόμο, έφθαναν στην Ιερουσαλήμ και έφευγαν όντας «πιο πλούσιοι» με πλοία. Εκτός από τα κλοπιμαία έφερναν μαζί τους στα πλοία τους μαύρους αρουραίους, τους πιο επικίνδυνους ξενιστές της ασθένειας. Έτσι, η αρρώστια δε μπορούσε να καταλαγιάσει ποτέ στη Δύση.
Οι Γενουάτες μεταφέρουν το Μαύρο Θάνατο
Οι πόλεις στην Ευρώπη τότε ήταν πολύ φτωχές. Οι αγρότες από το φόβο των επιδρομών κατέφευγαν μαζί με τα ζώα τους μέσα στις πόλεις. Κάθε πρωί τα έβγαζαν έξω από τα τείχη για να βοσκήσουν ελεύθερα. Το απόγευμα τα έφερναν πίσω. Ο δρόμος μπροστά από κάθε σπίτι θεωρούνταν τότε ιδιοκτησία του σπιτιού. Εκεί στάβλιζαν τα ζώα και στοίβαζαν τα ξύλα. Ιδεώδης χώρος για τους ποντικούς και τους αρουραίους όπου έβρισκαν τροφή και κατοικία.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες ανέτειλε ο 14ος αιώνας, που έμελλε να φέρει να φέρει σε όλη την τότε γνωστή οικουμένη την καταστροφή. Η επιδημία πρωτάρχισε στην Κίνα, όπου η πανώλης θέρισε κυριολεκτικά τον πληθυσμό και 13 εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν μέσα σε λίγα χρόνια. Η μογγολική δυναστεία που κυβερνούσε τότε την Κίνα αποδεκατίστηκε και αντικαταστάθηκε από τοπικούς ηγεμόνες, τη μετέπειτα δυναστεία των Μινγκ. Από εκεί η επιδημία πέρασε στις Ινδίες όπου σκόρπισε το θάνατο. Το 1347 μαζί με το μετάξι έφτασε στην Κριμαία.
Οι Τάταροι πολιορκούσαν τότε την πόλη Φεοδοσία, που κατείχαν οι Γενουάτες. Η κατάσταση μέσα στην πόλη χειροτέρευε όλο και περισσότερο. Τότε εμφανίστηκε η πανώλης στον στρατό των Τατάρων. Εκατοντάδες στρατιωτικοί πέθαιναν κάθε μέρα. Για να σπάσουν την αντίσταση των Ιταλών οι Τάταροι άρχισαν να πετάνε με τους καταπέλτες πτώματα μέσα στα τείχη. Η πανώλης εξαπλώθηκε και εκεί. Οι Τάταροι όμως λόγων του λοιμού αναχώρησαν. Τότε οι Γενουάτες μπήκαν αμέσως στα πλοία τους και έφυγαν για τη Δύση. Στο δρόμο τους έφεραν την πανώλη στην Κωνσταντινούπολη. Από εκεί πήγαν όσο πιο γρήγορα μπορούσαν στη Σικελία.
Όταν τα 12 πλοία έφτασαν αρχές Οκτωβρίου του 1347 στη Μεσσήνη, λίγες μέρες μετά άρχισε το μεγάλο θανατικό. Έδιωξαν αμέσως τους Γενουάτες από την πόλη τους, οι οποίοι συνέχισαν την επιστροφή τους προς την πατρίδα τους φέρνοντας όπου άραζαν το θάνατο. Οι πανικοβλημένοι Μεσσήνιοι έφυγαν από την πόλη ζητώντας προστασία από την Αγία Αγάθη, τα θαυματουργά λείψανα της οποίας φυλάσσονταν στην Κατάνια. Η επιδημία εξαπλώθηκε και εκεί. Όσοι Κατάνιοι επέζησαν βγήκαν στην ενδοχώρα ή πήγαν στο Παλέρμο. Από την αρρώστια στο Παλέρμο πέθαναν 60.000 άτομα.
Φεύγοντας από τη Μεσσήνη τα περισσότερα πλοία μαζί με τους Γενουάτες ανέβηκαν τα δυτικά παράλια της Ιταλίας και έφεραν το θανατικό στην Πίζα, τη Γένοβα και το Νοέμβριο στη Μασσαλία. Ένα μικρό μέρος των καραβιών ανέβηκε στην Αδριατική Θάλασσα. Ο λοιμός εξαπλώθηκε στις Δαλματικές ακτές και μετά στη Βενετία. Την εποχή εκείνη έγραψε ο Βοκάκιος το Δεκαήμερον. Στην αρχή του βιβλίου περιγράφει την ασθένεια, το «βουβώνα» και τους μαύρους ή μπλε λεκέδες στο δέρμα. Είναι εκείνος που θα δώσει στην ασθένεια το όνομα «Μαύρος Θάνατος». Αρχές Ιανουαρίου 1348 η πανώλης φτάνει στην Αβινιόν. Υπολογίζεται ότι μέχρι το τέλος Απριλίου είχαν πεθάνει 60.000 άνθρωποι.
Τον Ιούνιο η πανώλης είχε φτάσει στο Παρίσι, τον Αύγουστο στο Καλέ, τον Οκτώβριο στο Λονδίνο. Από τα 4 εκατομμύρια που είχε πληθυσμό το Λονδίνο μέσα σε 16 μήνες έμειναν 2,5. Στη Γερμανία το 1349 πέθαναν μέσα σε ένα χρόνο τουλάχιστον 1,2 εκατομμύρια άνθρωποι.
Οι αδυναμία των γιατρών να καταπολεμήσουν την αρρώστια συνοψίζεται το εξής: «Fuge, fuge cito, fuge longe, fuge tarde»=«Φύγε, φύγε μακριά, φύγε για μεγάλο διάστημα».
Μέτρα αντιμετώπισης του Μαύρου Θανάτου
Η Ευρώπη θρήνησε το 1/2 του πληθυσμού της. Στη δυστυχία αυτή έρχεται να προστεθεί και η καταδίωξη των Εβραίων, επειδή κάποιος διέδωσε ότι οι Εβραίοι έριξαν δηλητήριο στα πηγάδια και τις στέρνες. Με τη δικαιολογία αυτή, άλλους σκοτώνουν, άλλους διώχνουν από τις πόλεις, άλλους τους καίνε ζωντανούς. Υπάρχουν περιγραφές ότι σε μια Κυριακή έκαψαν στην ίδια φωτιά ζωντανά 300 άτομα.
Η επιδημία και οι μαζικοί θάνατοι έφεραν και οικονομικό μαρασμό. Τα χωράφια έμειναν ακαλλιέργητα αφού δεν υπήρχαν εργάτες να τα δουλέψουν. Έτσι, έλειπαν τα αγαθά πρώτης ανάγκης. Οι δρόμοι και οι γέφυρες δεν επισκευάζονταν, ενώ το εμπόριο φυτοζωούσε. Όσοι χωρικοί μπορούσαν μετανάστευαν, όσοι έμεναν πίσω καταπιέζονταν και δεν είχαν τι να φάνε. Το 1358 στη Γαλλία και το 1381 στην Αγγλία οι χωρικοί επαναστατούν. όμως οι περισσότερες επαναστάσεις καταπνίγονται στο αίμα και προσθέτοντας στους νεκρούς του λοιμού και τους νεκρούς των εμφυλίων πολέμων.
Μέσα σε αυτή τη δυστυχία οι άνθρωποι έμαθαν και καθιέρωσαν κάποιες βασικές πρακτικές για την καταπολέμηση της πανώλους: απομόνωση όσων αρρώσταιναν, ο ψεκασμός και η κάλυψη των νεκρών με ασβέστη, νιτρικό οξύ, θειάφι ή καμφορά, πλύσιμο των χεριών και του προσώπου με ξύδι που περιέχει αντισηπτικές πολυφενόλες, υποχρέωση να δηλώνεται κάθε κρούσμα, απαγόρευση των συναθροίσεων.
Για πρώτη φορά απαγορεύτηκαν οι σκουπιδότοποι (χωματερές) μέσα στις πόλεις και αν δεν γινόταν αλλιώς, τις σκέπαζαν ανά τακτά χρονικά διαστήματα με ασβέστη. Επίσης απαγορεύονταν τα χοιροστάσια μέσα στην πόλη. Οι προφυλακτικές αυτές μέθοδοι υγιεινής βοήθησαν κυρίως στην προστασία από άλλες ασθένειες. Η μόνη μέθοδος που βοήθησε πραγματικά από το να μη διαδοθεί περαιτέρω η πανώλης ήταν η απομόνωση.
Το 1374 η Βενετία, που είχε τραγικά δοκιμαστεί από επανειλημμένες επιδημίες, αποφασίζει να απομονώνεται κάθε πλοίο, πραμάτεια ή ταξιδιώτες που έρχονταν από μολυσμένα μέρη στην αρχή για 30 και αργότερα για 40 μέρες (καραντίνα). Τα πλοία έπρεπε να σηκώσουν κίτρινη σημαία και αγκυροβολούσαν στο νησάκι του Αγίου Λαζάρου, όπου υπήρχε ένα μικρό νοσοκομείο το Lazaretto. Από εδώ προέρχονται και οι όροι καραντίνα (ιταλ. quaranta=σαράντα), Λαζαρέτο και η λέξη isolation=απομόνωση, (isola=νησί).
Για να γλυτώσουν την καραντίνα που τους κόστιζε αρκετά, οι καπετάνιοι ζητούσαν από το λιμάνι αναχώρησης και τα ενδιάμεσα λιμάνια που άραζαν επιστολή που βεβαίωνε ότι στο συγκεκριμένο πλοίο δεν υπήρχε επιδημία πανώλους. Πολλές από αυτές ήταν ψεύτικες. Έτσι απέφευγαν την καραντίνα. Τα μέτρα δεν έφερναν το προσδοκώμενο αποτέλεσμα και ο πληθυσμός στράφηκε προς τους δύο μεγάλους προστάτες του, τον Άγιο Ρόκο και τον Άγιο Σεβαστιανό.
Με την πτώση της Κωνσταντινούπολης αρχίζει δυστυχώς μαι νέα εποχή για την πανώλη στην Ανατολή. Το περίφημο Επταπύργιο, το σημερινό Γεντί Κουλέ, τόπος καραντίνας στη βυζαντινή εποχή, καταργείται και μετατρέπεται σε φυλακή, καθ’ ό,τι η θέση του Κορανίου στο θέμα των ασθενειών είναι ξεκάθαρη: οι αρρώστιες στέλνονται από τον Αλλάχ και εκείνος αποφασίζει αν οι άνθρωποι θα ζήσουν ή θα πεθάνουν. Ακόμη και αν βρίσκεται κανείς στον πιο ισχυρό πύργο, ο θάνατος αν είναι να τον βρει, θα τον βρει. Η θέση αυτού του Κορανίου ήταν αμετακίνητη ως το 1836. Η Πόλη αλλά και ολόκληρη η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα παραμείνει μια μεγάλη δεξαμενή της πανώλους μέχρι το 1836, οπότε ο Τούρκος Σεχουνισλάμ για πρώτη φορά έλαβε θέση λέγοντας ότι δεν είναι όλες οι αρρώστιες από τη μοίρα.