Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (1714 – 24 Αυγούστου 1779), γνωστός και ως Πατροκοσμάς, ήταν Ελληνορθόδοξος μοναχός. Το κατά κόσμον όνομά του ήταν Κώνστας, ενώ το επώνυμό του παραμένει άγνωστο μέχρι και σήμερα.
Το 1961 ανακηρύχθηκε άγιος της Ορθόδοξης Εκκλησίας και εορτάζεται στις 24 Αυγούστου. Η δράση του συνδέεται με τον παλιότερο θρησκευτικό ουμανισμό. Γεννήθηκε στην Αιτωλία και όπως αναφέρει ο ίδιος αόριστα «Η πατρίδα μου είναι Ελλάδα από το Απόκουρον». Κατά τον βιογράφο και σύγχρονό τoυ Νικόδημο Αγιορείτη γεννήθηκε στο χωριό Μέγα Δένδρο Απόκουρου κοντά στο Θέρμο, ενώ κάποιοι μελετητές θεωρούν πιθανή γενέτειρα το γειτονικό Ταξιάρχη. Ως έτος γέννησής φέρεται το 1714, διότι ο Νικόδημος ο Αγιορείτης αναφέρει πως πέθανε σε ηλικία 65 ετών. Οι Παπακυριακού και Κώνστας την τοποθετούν στα 1700-1707. Πιστεύεται από χριστιανούς ότι διέθετε προφητικές και θαυματουργικές ικανότητες.
Το 2016 ανακηρύχθηκε Προστάτης της Δασικής Υπηρεσίας της Ελλάδας και των υπαλλήλων αυτής.
Η προδρομική περίοδος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού λαμπρύνεται και από τη μορφή του Κοσμά του Αιτωλού.
Το δρόμο προς το Νεοελληνικό Διαφωτισμό πρακτικά τον άνοιξε ο Κοσμάς ο Αιτωλός. Με τις μεγάλες του περιοδείες μεταξύ 1759-1779 στη Θράκη, στη Δυτική Στερεά, στη Δυτική Μακεδονία, στην Ήπειρο, στην Αλβανία και στα Επτάνησα προσπάθησε να φέρει την αγάπη και τη συνοχή ανάμεσα στους χριστιανικούς πληθυσμούς. Σκοπός του κηρύγματος του ο φωτισμός του Γένους και μέσο για την πραγματοποίηση του η ίδρυση σχολείων.
Έλεγε: «Δε βλέπετε όπου το γένος μας αγρίευσεν από την αμάθεια και και έγιναμεν όλοι ώσαν θηρία; Διά τούτο σας συμβουλεύω να κάμετε σχολείο. Να σπουδάζετε και εσείς αδελφοί… Το σχολείο φωτίζει τους ανθρώπους.»
Λίγους μήνες πριν από το θάνατο του, κάνοντας απολογισμό της ζωής του και του έργου του, γράφει στον αδελφό του Χρύσανθο (2 Μαρτίου 1779): «Έως τριάκοντα επαρχίας περιήλθον, δέκα σχολεία ελληνικά εποίησα, διακόσια δια κοινά γράμματα».
Ο Κοσμάς ο Αιτωλός στάθηκε μεγάλος παιδαγωγός και εθνομάρτυρας του Ελληνισμού.
Με το μαρτυρικό του θάνατο (τον κρέμασαν έξω από το χωριό Κολικόντασι, κοντά στον Αψό ποταμό) στις 24 Αυγούστου του 1779 επισφράγισε το διαφωτιστικό του έργο.
Πηγή: «Θέματα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας από τις πηγές», σχολικό βιβλίο Γ’ Λυκείου (δέσμες)
