Ο Ηρόδοτος ο Αλικαρνασσεύς, ο πατέρας της «ιστορίας»

Ο Ηρόδοτος ο Αλικαρνασσεύς είναι αυτός που βαθμιαία διέπλασε την ιστορία. Προγενέστερα είχαν αναπτυχθεί πρόδρομα γραμματειακά είδη, ένα περιηγητικό με πληροφορίες για άλλους λαούς και ένα χρονογραφικό με άξονες είτε τις πράξεις Ελλήνων ηρώων καταταγμένων με γενεαλογική σειρά, είτε την παλαιά ιστορία των ελληνικών πόλεων.

Ο Ηρόδοτος ξεκίνησε την συγγραφική του σταδιοδρομία ως λογογράφος. Συνέλεξε γεωγραφικό, ιστορικό και εθνογραφικό υλικό επισκεπτόμενος διάφορες περιοχές της περσικής αυτοκρατορίας, κατένειμε αυτό το υλικό σε λόγους και περιόδευσε ανά την Ελλάδα απαγγέλλοντας τους. Κατά τις περιοδείες του σε ελληνικά μέρη κάνει δύο πρωτότυπα πράγματα: πρώτον συλλέγει ιστορικό υλικό με τον τρόπο που εφάρμοζαν οι παλαιότεροι, μόνο για ξένες χώρες και ξένους λαούς. Δεύτερον ενδιαφέρεται όχι μόνο για παλαιά αλλά και για πιο πρόσφατα ιστορικά γεγονότα, τόσο μάλλον που αυτά σχετίζονται με τους πολέμους μεταξύ Ελλήνων και Περσών.

Έπειτα ο Ηρόδοτος προχωρεί σε μια νέα πρωτοτυπία: αποφασίζει να συνθέσει ένα έργο που ο ίδιος περιγράφει στο προοίμιο του ως εξής: «Αυτή είναι η έκθεση της γνώσεως από την έρευνα (ιστορίης απόδεξις του Ηρόδοτου, για να μην λησμονηθούν με τον καιρό οι πράξεις των ανθρώπων και για να μην χάσουν τη δόξα τους κατορθώματα μεγάλα και θαυμαστά που επιτέλεσαν Έλληνες κα βάρβαροι, μαζί με αυτά και η αιτία που πολέμησαν μεταξύ τους».

Η λέξη ιστορία (ιστορίη στην ιωνική διάλεκτο) σήμαινε «γνώση από συγκέντρωση πληροφοριών», η λέξη απόδειξις (απόδεξις στην ιωνική διάλεκτο) σήμαινε «έκθεση, αφήγηση». Ο συγγραφέας θέλησε απλώς να πληροφορήσει τους αναγνώστες του ότι όσα θα διάβαζαν ήταν μια έκθεση γνώσεων που συγκέντρωσε ο ίδιος. Έσωσε όμως την αφορμή για να ονομαστεί ένα νέο γραμματειακό είδος.

Η μορφή του έργου του Ηροδότου

Μορφολογικά, το έργο του Ηρόδοτου είναι ανομοιογενές. Στα τέσσερα πρώτα από τα εννέα βιβλία του, το νήμα της εκθέσεως διακόπτεται από συχνές και μεγάλες παρεκβάσεις που έχουν τα χαρακτηριστικά λόγων. Τα θέματα τους αναφέρονται σε ξένες χώρες και ξένους λαούς και μάλιστα δίνουν έμφαση σε ήθη και έθιμα και παράξενες ατομικές ιστορίες. Η δομή τους είναι χαλαρή και συνειρμική. Στα τρία τελευταία βιβλία, που καλύπτουν τα γεγονότα μετά τη νίκη του Μαραθώνα (490π.Χ.) και ως την ολοκλήρωση της ελληνικής νίκης κατά του Ξέρξη, η αφήγηση ρέει, τα γεγονότα δένονται από τον συγγραφέα με αίσθηση της αλληλουχίας τους. Τα δύο μεσαία βιβλία, 5ο και 6ο, εμφανίζουν δομή ενδιάμεση μεταξύ εκείνης των τεσσάρων πρώτων και κα εκείνης των τριών τελευταίων.

Διαβάζοντας το έργο του Ηροδότου από την αρχή ως το τέλος, παρακολουθούμε συγχρόνως και την εξέλιξη του ιδίου, από συγγραφέα λόγων σε ιστορικό, και την εκκόλαψη της ιστοριογραφίας μέσα από τη λογογραφία.

Ο Ηρόδοτος ως κριτικός των ιστορικών πηγών και των γεγονότων

Η κριτική που άσκησε ο Ηρόδοτος στις πηγές του είναι μετριοπαθής. Ο Ηρόδοτος επικρίνει ως παράλογες ορισμένες πληροφορίες που έχει διαβάσει ή έχει ακούσει και χρησιμοποιεί τη δική του λογική ικανότητα για να βρει την αλήθεια πίσω από μια είδηση που βρίσκει απίθανη, ή για να διατυπώσει μια πρωτότυπη θεωρία. Προβληματίζεται και διαβαθμίζει την κριτική του. Συνήθως δηλώνει αν τα πράγματα ή τα γεγονότα που αναφέρει τα έχει δει με τα μάτια του ή τα έχει ακούσει ή τα έχει διαβάσει. Αρκετά συχνά μας λέει αν είναι βέβαιος ή αμφιβάλλει, αν έχει δική του γνώμη, ή αν αφήνει τον αναγνώστη να κρίνει.

Όταν έχει διαφορετικές πληροφορίες για το ίδιο θέμα εφαρμόζει τρεις τακτικές: είτε παραθέτει τη μία από τις απόψεις και δικαιολογεί την προτίμηση του με επιχειρήματα, είτε παραθέτει δύο απόψεις και χαρακτηρίζει τη μια περισσότερο πιθανή και την άλλη λιγότερο πιθανή, είτε παραθέτει τις απόψεις, σημειώνει τις δυσκολίες που συναντά προκειμένου να βρει την αλήθεια κα καλεί τον αναγνώστη να κρίνει ο ίδιος.

Ο Ηρόδοτος βλέπει μόνο ανθρώπους να παράγουν ιστορικά γεγονότα και σε καμία περίπτωση θεούς ή ήρωες να εμφανίζονται στην ιστορική σκηνή. Ωστόσο, πιστεύει ότι θείες δυνάμεις επηρεάζουν άνωθεν την Ιστορία. Παρουσιάζει θεούς να αποκαλύπτουν στους ανθρώπους το μέλλον με χρησμούς, αλλά τους ανθρώπους να είναι υπεύθυνοι αν δεν τους ερμηνεύουν σωστά.

Συχνά, αντί συγκεκριμένου επώνυμου θεού, αναφέρεται σε μια προσωποποιημένη θεία δύναμη, που τη δηλώνει με όρους ο θεός ή το θείον. Γενικά αυτή η δύναμη προκαθορίζει την ατομική μοίρα κάθε ανθρώπου και επεμβαίνει για να αποκαταστήσει τη τάξη που διαταράσσει όποιος άνθρωπος γίνει ισχυρότερος από όσο πρέπει. Έτσι, το μοιραίο είναι αναπόφευκτο. Οι ηγεμόνες που αποκτούν υπερβολική δύναμη στο τέλος καταστρέφονται, γιατί προκάλεσαν το φθόνο του θείου. Η ύβρις των υπερφίαλων επισείρει την τίσιν (εξόφληση, εκδίκηση). Ακόμη και να θεωρήσει κανείς τον εαυτό του ευτυχή, προκαλεί την νέμεσιν (αγανάκτησιν του θείου). όποιος ετοιμάζει κακό για τον άλλον, παθαίνει κακό. Η ιστορική ερμηνευτική του Ηροδότου είναι πολύ αρχαϊκή ακόμη.