Ο Ελληνικός Διαφωτισμός διαμορφώθηκε, σαφώς, επηρεασμένος από τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Η έκφραση των τάσεων του Ελληνικού Διαφωτισμού συνδυάζεται με συγκεκριμένα πρόσωπα ή με τα έργα τους. Παράλληλα με την έκθεση των περιστατικών και των κινημάτων για τα οποία χαράζουν τη μεγάλη ιστορία, είναι ανάγκη να γνωρίζουμε και τους φορείς των ιδεών και των συνειδήσεων, που επηρέασαν τις μικρές καμπύλες των γεγονότων.
Στην αυγή των νέων ελληνικών διαμορφώσεων έχει επικρατήσει το όνομα του Ευγένιου Βούλγαρη (1716-1806). Νέος ποτίστηκε με την δυτική παιδεία και είχε ροπή προς τις φυσικές επιστήμες, ροπή προς τον πνευματικό φιλελευθερισμό. Όμως η μακρά ζωή του και περιστατικά της ζωής του τον έφεραν έντονα προς την συντήρηση. Έτσι, τελικά η θέση του στην ιστορία της παιδείας δεν είναι ανάλογη με ό,τι υποσχόταν η νεότητα του. Δεν αποτελεί μοναδική περίπτωση. Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800) ακολούθησε την ίδια καμπύλη, σε ρυθμό ταχύτερο: ενώ στη νεότητα του παρουσιάζει ενδιαφέροντα γύρω από τις φυσικές επιστήμες και μια γενναία τάση προς ένα ανανεωμένο θρησκευτικό κήρυγμα, περνά γρήγορα στον κόσμο της συντήρησης.
Ο Αθανάσιος Ψαλίδας (1767-1829) τόνισε τις μεταστροφές του Βούλγαρη και του Θεοτόκη σε μια πολεμική του, υποστηρίζοντας ότι ούτε ο ένας ούτε ο άλλος άντεξαν να μείνουν σε μια γραμμή η οποία απαιτούσε θάρρος και κάποιο πνεύμα αυτοθυσίας. Παράλληλα εντελώς μαζί τους βλέπουμε τον Ιώσηπο Μοιδιόδακα, συνομήλικο περίπου με τον Θεοτόκη, να ξεκινάει να πολεμήσει για να επιβάλει την ανακαίνιση. Ο ελληνικός Διαφωτισμός δεν μπορούσε να φτάσει στην ωριμότητα χωρίς θυσίες: άλλοι θυσίασαν τα ιδανικά τους, ο Μοισιόδακας θυσιάστηκε ο ίδιος. Το έργο του μένει μνημείο της πιο ηρωικής προσπάθειας την οποία γνώρισε ο Ελληνισμός μέσα στην ορμή του Διαφωτισμού.
Ο Δημήτριος Καταρτζής (1730-1807) ήταν πνεύμα γενναίο, φωτεινό, φαντάστηκε ένα σύστημα το οποίο θα μπορούσε να ανακαινίσει τον Ελληνισμό, με ένα καινούργιο επίκεντρο στην αγωγή. Καθολικό γλωσσικό όργανο η δημοτική, σύνδεση με τα ζωντανά στοιχεία της αρχαίας και με τη δυτική παιδεία στις πλέον προοδευτικές της εκφάνσεις, εγκυκλοπαιδισμός σε αντίθεση με την παραδοσιακή γραμματική διδασκαλία. Με το έργο του ο Καταρτζής εξέφρασε ένα στάδιο του Ελληνικού Διαφωτισμού, κατεξοχήν ταιριαστό στην φαναριώτικη βιοθεωρία τον διαφωτισμένο δεσποτισμό, αλλά ουσιαστικά αυτό το έργο έμεινε ανέκδοτο. Η προσπάθεια του Καταρτζή κράτησε λίγα χρόνια: χωρίς να εγκαταλείψει τη θεωρία ο Φαναριώτης αυλικός συμβιβάστηκε στην πράξη, και πέθανε τιμημένος στην αυλή του Βουκουρεστίου.
Ο Καταρτζής έπαιξε σημαίνοντα ρόλο στη διαμόρφωση του πνεύματος που εμπνέει τον Ρήγα Βελεστινλή. Ανάμεσα στους πιστούς οπαδούς του Καταρτζή, πάντοτε με τις αποχρώσεις της κάθε ιδιοσυγκρασίας και με τους περιορισμούς των εξωτερικών όρων της ζωής τοποθετούνται και οι Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς. Σε αυτούς τους δύο οφείλουμε τη «Νεωτερική Γεωγραφία», της οποίας ένας μόνο τόμος δημοσιεύθηκε το 1791. Το έργο αυτό, εμπνευσμένο άμεσα από τη διδασκαλία του Καταρτζή, αποτελεί, στα σημεία που αγγίζουν την ελληνική πραγματικότητα, μια φωτεινή έκθεση των προβλημάτων και μια θαρραλέα προβολή και υπόδειξη λύσεων. Ο Φιλιππίδης υποστήριξε τη διαμόρφωση μιας διεθνικής γλώσσας, της οποίας διατύπωσε και τους κανόνες. Ο Κωνσταντάς, αφού έλαβε μέρος στον Αγώνα, γνώρισε πολλές απογοητεύσεις, και, τελικά, μετά την απελευθέρωση γύρισε στην τουρκοκρατούμενη πατρίδα του, τις Μηλιές Πηλίου, όπου πέθανε. Ο Φιλιππίδης δεν έλαβε μέρος στον Αγώνα. Παρέμεινε στην Τρανσυλβανία όπου και πέθανε.
Ο Αθανάσιος Χριστόπουλος (1772-1847) του οποίου το ποιητικό έργο εκφράζει καλά την φαναριώτικη φιλοκαλία, ακολούθησε τον Καταρτζή ως έναν βαθμό. Δεν έλαβε μέρος στον Αγώνα. Προσκλήθηκε να εγκατασταθεί στην Ελλάδα, αλλά οι συνθήκες που βρήκε τον απέτρεψαν να το κάνει, και έμεινε στην Βλαχία ως το τέλος της ζωής του.
Παρόμοια αυλικός και παρόμοια προσκολλημένος στην σταδιοδρομία του ήταν και ο Παναγιώτης Κοκριδάς (1762-1827). Από νωρίς προσπάθησε να δημιουργήσει ένα σύστημα συντηρητικής βιοθεωρίας. Χωρίζοντας από τον Καταρτζή, αλλά με κάθε σεβασμό, έρχεται σε οξεία αντίθεση προς τον Κοραή εξαίροντας καλά το σημείο της διαφωνίας: «πρόκειται περί των κυριωτέρων εθίμων του Γένους μας, και όχι απλώς περί δύο ή τριών γραικοβαρβαρικών λεξειδίων». Ορθή και κοινωνική και πολιτική τοποθέτηση.
Από τη συντηρητική διδασκαλική παράδοση ο Στέφανος Κομμητάς, ο Αθανάσιος Σταγειρίτης και ο Νεόφυτος Δούκας κατέχουν περίοπτη θέση. Και των τριών χαρακτηριστικό είναι ο αρχαϊσμός και η δυσπιστία προς τα νεωτερικά, είτε συστήματα, είτε πρόσωπα. Ο πολυγραφότατος Κομμητάς άφησε παρακαταθήκη μια πολύτομη εγκυκλοπαίδεια, η οποία στάθηκε από τα βασικά σχολικά εγχειρίδια για πολλές δεκαετίες. Ο Σταγειρίτης έζησε και έδρασε στη Βιέννη όπου ήταν καθηγητής σε αυστριακή σχολή ξένων γλωσσών. Εξέδωσε το περιοδικό «Καλλιόπη», το οποίο στάθηκε οπωσδήποτε αντικοραϊκό και πιο κοντά στην πολεμική απόχρωση του Κοδρικά.
Ανάμεσα στην αντικοραϊκή παράταξη ξεχωρίζει ο Δούκας. Η ροπή του προς τον αρχαϊσμό που δεν έχει τίποτα στατικό ή ακόμη, τίποτα το συντηρητικό: είναι στο είδος της και στη συνείδηση του Δούκα προοδευτική, στη συνείδηση των άλλων επαναστατική. Το κύριο έργο του είναι συγγραφικό και εκδοτικό.
Στην πλευρά του Κοραή θα μπορούσαμε να εντάξουμε, αν και κάπως στέκει πιο μακριά, τον Άνθιμο Γαζή (1764-1828). Εκδότης του περιοδικού «Λόγιος Ερμής». Ανήσυχος, φιλόπρωτος, γρήγορα έλκεται από τις εθνικές δραστηριότητες, Φιλόμουσος Εταιρεία πρώτα, Φιλική Εταιρεία έπειτα. Τόσο σε αυτόν όσο και στον Κωνσταντίνο Νικολόπουλο και στον Ζαλίκογλου δεν τους έλειπε η επιθυμία να ευθυγραμμισθούν με τη διδασκαλία του Κοραή, αλλά τους απώθησε του ίδιου του Κοραή η καχύποπτη δυσπιστία.
Πλησιέστερα προς τον Κοραή ήταν ήταν ο Θεόκλητος Φαρμακίδης (1784-1860) και ο Κωνσταντίνος Κοκκινάκης (1781-1831). Ο Φαρμακίδης είναι αυτός που οργάνωσε την Εκκλησία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Μαζί με τον Κοκκινάκη παίρνουν στα χέρια τους τον «Λόγιο Ερμή» και του δίνουν «ευρωπαϊκή» και δημιουργική χροιά. Ο Κοκκινάκης είχε ακολουθήσει την ίδια γραμμή. Χάθηκε όμως στον Αγώνα και έτσι δεν κατάφερε να δώσει στη νέα πολιτεία τα φώτα του.
Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος (1780-1857) ανέπτυξε την πλούσια δράση του σε μεταγενέστερα χρόνια, δηλαδή μέσα στο ελεύθερο ελληνικό Κράτος. Στα «Γραμματικά» του επιδιώκει να ευθυγραμμίσει την επιστήμη και τη διδασκαλία της γραμματείας σε δυτικά πρότυπα. Είκοσι χρόνια αργότερα, θα είναι ο κορυφαίος των αντιπάλων του Διαφωτισμού μέσα στο νεοσύστατο βασίλειο. Ελεγκτής αυστηρός της διδασκαλίας του Κοραή, αντίμαχος του Φαρμακίδη.
Ο Κωνσταντίνος Κούμας (1777-1836) συνεργάτης, σε καίριες στιγμές του Ελληνισμού, με τον Οικονόμο, βρέθηκε ύστερα εντελώς χωρισμένος από εκείνον. Με πολύ πιο γαλήνια προσωπικότητα, πιο συναισθηματικός, με αφιλόδοξη συγγραφική και εκπαιδευτική δράση, είχε πια προσανατολίσει τα ενδιαφέροντα του προς τον τομέα των φυσικών επιστημών. Όταν γνώρισε τη διδασκαλία του Κοραή, την ασπάστηκε, της έμεινε πιστός όσο του ταίριαζε, ως το τέλος της ζωής του. Πολυγράφος, επαγγελματίας συγγραφέας, μεταφραστής, διασκευαστής διδακτικών και εκλαϊκευτικών έργων.
Ο Ελληνικός Διαφωτισμός χαρακτηρίζεται από τα παρακάτω στοιχεία: δεν στρατολογούνται πλέον διδάσκαλοι αποκλειστικά από τον κλήρο, στον κόσμο των εκπαιδευτικών αρχίζουν να διαμορφώνονται ειδικότητες, οι φυσικές επιστήμες έχουν τη δική του αυθυποστασία. Το συγγραφικό επάγγελμα φαίνεται να το ασκούν σε αυξημένες αναλογίες πρόσωπα που δεν ανήκουν στην εκπαίδευση. Οι λόγιοι ζουν εκτός της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά δεν έχουν αποξενωθεί από τον τόπο τους. Δουλεύουν γι’ αυτόν συστηματικά και επίμονα, αλλά από μακριά. Άλλοι ζουν σε κατά κανόνα μεγάλα κέντρα της αυτοκρατορίας. Δεν είναι πια ούτε ο εκπατρισμός ούτε η απομόνωση διακριτικά των παλαιότερων αιώνων. Είναι φανερό ότι η λογιοσύνη έχει πλησιάσει προς τη ζωή.
Με πληροφορίες από: https://www.ekdotikeathenon.gr/istopia-toy-ellhnikoy-ethnoys-p16.html