Την 1η Μαΐου του 880 μ.Χ. εγκαινιάζεται στην Κωνσταντινούπολη η Νέα Εκκλησία, θέτοντας το πρότυπο για όλες τις μεταγενέστερες ορθόδοξες εκκλησίες. Ο τύπος της Νέας Εκκλησίας είναι ο βυζαντινός ρυθμός. Ο βυζαντινός ρυθμός είναι «εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλλο», με διάφορες παραλλαγές.
Η Νέα Εκκλησία βρισκόταν στην περιοχή του Μεγάλου Παλατίου (σήμερα Μπλε Τζαμί). Καταστράφηκε όμως στο τέλος του 15ου αιώνα και σήμερα τη γνωρίζουμε μόνο από την περιγραφή του Κωνσταντίνου Ζ’ Πορφυρογέννητου. Ο ναός ήταν πεντάτρουλλος με δευτερεύοντα πλάγια κλίτη. Λόγω της μεγάλης διάδοσης του τύπου αυτού θεωρείται ότι ο συγκεκριμένος ναός ήταν το πρότυπο.
Ο βυζαντινός ρυθμός διαμορφώνεται πλήρως στην περίοδο της Μακεδονικής Δυναστείας (867-1057) και θα επικρατήσει σε όλη την αυτοκρατορία και στις περιοχές που επηρεάζονται από αυτή.
Ο τρούλλος στον βυζαντινό ρυθμό υποβαστάζεται από τέσσερις ημικυκλικές καμάρες που διατάσσονται σταυροειδώς διαγράφοντας στη στέγη του ναού το σημείο του σταυρού. Για να εξουδετερώνονται οι ωθήσεις των ημικυκλικών θόλων τα εκατέρωθεν κενά των κεραιών του σταυρού γεμίζουν με τέσσερα μικρά γωνιακά διαμερίσματα και έτσι ο σταυρός που είναι ο πυρήνας του κτίσματος εγγράφεται σε τετράγωνο ή ορθογώνιο.
Τα μικρά γωνιακά διαμερίσματα στεγάζονται χαμηλότερα από τις κεραίες του σταυρού, ο οποίος διαγράφεται με σαφήνεια στη στέγη. Εσωτερικά τα γωνιακά διαμερίσματα στην Κωνσταντινούπολη και αλλού, καλύπτονται με σταυροθόλια, ασπίδες ή τρουλλίσκους. Στον ελλαδικό χώρο επικρατεί και η στέγαση τους με ημικυλινδρικές καμάρες. Ο τρούλλος διατρυπάται από πολλά παράθυρα. Τα στηρίγματα των καμαρών είναι λεπτοί κίονες ή σπανιότατα λεπτοί πεσσοί.
Ο βυζαντινός ρυθμός έχει τριμερές ιερό βήμα με τρεις αψίδες προς την ανατολή. Το ιερό βήμα αποτελεί ενιαίο σύνολο με τον κυρίως ναό. Πολλές φορές στον κυρίως ναό προστίθενται νάρθηκες, στοές και παρεκκλήσια σαν προσκτίσματα. Ο πλήρης βυζαντινός ρυθμός, ο σταυροειδής εγγεγραμμένος, διακρίνεται για τη συμμετρική και σαφή διάταξη των τμημάτων του και την ενότητα του χώρου.
Για το πως δημιουργήθηκε ο βυζαντινός ρυθμός υπάρχουν διάφορες απόψεις. Όμως, το πιο πιθανό είναι η δημιουργία του να είναι τυχαία. Από πολύ νωρίς διαμορφώνεται η ιδέα του τρούλλου που στηρίζεται πάνω σε καμάρες, οι οποίες σχηματίζουν ελληνικό σταυρό. Έτσι ώστε η εκκλησία να δίνει καθαρότερα την εικόνα του μικρόκοσμου και παράλληλα να αναδεικνύεται το σημείο της Πίστεως, ο Σταυρός.
Για καθαρά λειτουργικούς λόγους εγγράφηκε αργότερα σε τετράγωνο ή ορθογώνιο, οι τοίχοι του σταυρού εξαφανίστηκαν και αντικαταστάθηκαν από λεπτούς κίονες ή σπανιότερα από πεσσούς επιτρέποντας έτσι την ενοποίηση του εσωτερικού χώρου του ναού και δίνοντας στο όλο οικοδόμημα αίσθηση της λιτότητας, της σαφήνειας στη σχέση των διαφόρων μερών του και της συμμετρικής διάταξης του χώρου γύρω από τον κεντρικό τρούλλο.
Ο βυζαντινός ρυθμός είναι πραγματικά πανέμορφος, λιτός και προσδίδει κατάνυξη στον πιστό-επισκέπτη. Έχει όμως και δύο μειονεκτήματα: Το μέγεθος του είναι περιορισμένο. Έτσι οι εκκλησίες με αυτό το ρυθμό από την αρχή προορίζονταν για εκκλησίασμα μέχρι εκατό ατόμων. Ακόμη η έλλειψη σαφούς χωρισμού του ναού σε ξεχωριστά κλίτη. Ολόκληρος ο χώρος εδώ αποτελεί ένα και μοναδικό στην ουσία κλίτος, έτσι δεν είναι εύκολη η διάκριση του εκκλησιάσματος σε γυναίκες και άνδρες.
Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι ο βυζαντινός ρυθμός επινοήθηκε για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες μοναστικών κοινοτήτων, αφού τα βυζαντινά μοναστήρια αριθμούσαν συνήθως μέχρι εκατό μοναχούς και εκείνοι ανήκαν πάντα στο ίδιο φύλο, άνδρες ή γυναίκες.