Ο Ατταλειάτης (πλήρες όνομα Μιχαήλ Ατταλειάτης) έγραψε μια πραγματεία για την ιστορία του ρωμαϊκού και βυζαντινού δικαίου, είναι όμως ευρύτερα γνωστός για την Ιστορία του που καλύπτει την περίοδο της Βυζαντινής Ιστορίας από το 1034 ως το 1079, δηλαδή μέχρι το δεύτερο έτος της βασιλείας του Νικηφόρου Βοτανειάτη. Στην τελευταία φράση του, στην Ιστορία, γράφει: «τα υπόλοιπα θα τα συγγράψουμε στο μέλλον». Βεβαίως δεν τα έγραψε ποτέ, και διατυπώθηκαν διάφορες εικασίες για την αδυναμία του να τελειώσει αυτή τη δουλειά.
Ο ιστορικός Ατταλειάτης
Ο Ατταλειάτης και ο σύγχρονος του Μιχαήλ Ψελλός είναι δύο κορυφαίες φυσιογνωμίες που αποδύθηκαν συστηματικά στην περιγραφή και μερική ανάλυση των δραματικών γεγονότων του 11ου αιώνα. Οι εργασίες τους συνιστούν περισσότερο απομνημονεύματα παρά Ιστορία και υπάρχει κάποια δόση αλήθειας σε αυτή τη γενίκευση. Σε αυτή τη γενίκευση συνέβαλε η Χρονογραφία του Ψελλού που συνιστά πραγματικά απομνημονεύματα. Αντίθετα, ο στόχος του Ατταλειάτη είναι ευρύτερος και βαθύτερος. Ποιες είναι οι πηγές του Ατταλειάτη; Στην αφήγηση του το λέει ξεκάθαρα στον αναγνώστη, με την οποία καταδικάζει τις πράξεις και τις πολιτικές του Μιχαήλ Δούκα του Ζ’: «Έλαβα μέρος σε πολλές στρατιωτικές επιχειρήσεις και ήμουν διαρκώς παρών στο παλάτι».
Ο Ατταλειάτης ήταν στρατιωτικός δικαστής και μέλος της Συγκλήτου και με αυτές τις ιδιότητες είχε την ευκαιρία να συμβουλεύει τους αυτοκράτορες και να παίρνει μέρος στην ομάδα σχεδιασμού στρατιωτικών επιχειρήσεων και μαχών, όπως και σε νομικές διαδικασίες. Παρ’ όλο που ο Ατταλειάτης δεν ανακατεύει τον εαυτό του όσο ο Ψελλός, ωστόσο παρεμβαίνει για να αναφερθεί στην παρουσία του, τις σκέψεις του, τις συμβουλές του και τις ενέργειες του κατά τη διάρκεια σημαντικών γεγονότων.
Ο ισχυρισμός του Ατταλειάτη ότι έγραφε ως αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων στα περισσότερα από τα οποία μάλιστα συμμετείχε, επιβεβαιώνεται και από την ακρίβεια και την αξιοπιστία της ανάλυσης και της αφήγησης του. Τι γίνεται όμως με την προδιάθεση και τις προκαταλήψεις του στην απόδοση χαρακτηριστικών σε πράξει; και προσωπικότητες: Αυτοί τους οποίους επαινεί είναι στρατηγοί μεγιστάνες της Ανατολίας. Αυτοί που δέχονται επίθεση του είναι όλοι στενά συνδεδεμένοι με την οικογένεια Δούκα και με την Κωνσταντινούπολη. Κυρίαρχος παράγων για την διαφοροποίηση αυτή στη αφήγηση του Ατταλειάτη είναι ο εξής: πίστευε ότι ο κύριος εχθρός του βυζαντινού κράτους ήταν οι Σελτζούκοι Τούρκοι που απειλούσαν την απόλυτη εξουσία του Βυζαντίου στην απέραντη ενδοχώρα της Ανατολίας. Περαιτέρω, απέδιδε στην οικογένεια Δούκα την μέγιστη ευθύνη για την παρακμή, την εξαθλίωση και την συνειδητή εγκατάλειψη των βυζαντινών στρατών της Ανατολίας.
Ο Ατταλειάτης, σε αντίθεση με τον Ψελλό, αντιλαμβάνεται το ευρύτερο νόημα μιας σειράς τραγικών περιστατικών -που μελέτησε- τα οποία οδήγησαν στην καταστροφή των προκεχωρημένων φυλακίων του Βυζαντίου και των πόρων του στη Μικρά Ασία. Στάθμισε τα μαθήματα της Ιστορίας, στην οποία έλαβε μέρος τόσο ενεργά και τα οποία είναι σοβαρά και απαραίτητα για να κατανοήσει κανείς τη βαρυσήμαντη παρακμή του Βυζαντίου κατά τον 11ο αιώνα.
Εστιάζει στα αίτια που προέρχονται από το Θεό αλλά και από τον άνθρωπο και ενώ με μια πρώτη ματιά κάποιος μπορεί να θεωρήσει τον Ατταλειάτη προσηλωμένο στις παραδόσεις, χριστιανό ερμηνευτή της Βυζαντινής Ιστορίας ως αποτέλεσμα Θείας Πρόνοιας, μια εγγύτερη ματιά στα συγγράμματα του δείχνει ότι συχνά συσχετίζει την παραβίαση των ιερών εντολών με ελαττώματα του χαρακτήρα, λανθασμένα σχέδια και αποφάσεις, απληστία, ζήλια και πείνα για εξουσία. Με τα σχόλια του μας πληροφορεί για τα αίτια αποτυχίας ενός σχεδίου, ή γιατί έλειπαν συχνά τακτικό σχέδιο, όπλα, άλογα κ.λπ.
Ο Ατταλειάτης δαπανά πολύ χρόνο και χώρο στην Ιστορία του για να περιγράψει ατέρμονες εξεγέρσεις και επιτυχημένες επαναστάσεις, ως μια χαοτική εικόνα εμφυλίων πολέμων, που αυξανόταν σε διάρκεια αλλά παράλληλα εντείνονταν την ώρα που οι Τούρκοι επέλαυναν. Μάλιστα οι Τούρκοι έγιναν τελικά ένα μέρος της βυζαντινής εσωτερικής πολιτικής Ιστορίας εξαιτίας της συμμετοχής τους σε διάφορους στρατούς σε αυτήν την αδιάκοπη εμφύλια αναταραχή.
Ο προικισμένος αυτός ιστορικός διαποτίζεται με την έννοια της τραγωδίας και καταφέρνει να την μεταφέρει επανειλημμένα στον αναγνώστη, ίσως όχι πιο έντονο τρόπο απ’ ό,τι στην περιγραφή της απάνθρωπης τύφλωσης και του θανάτου του Ρωμανού Δ’ Διογένη, μετά τη μάχη στο Μαντζικέρτ (1071), όταν έπεσε στα χέρια του Μιχαήλ Ζ’ και της οικογένειας Δούκα. Το φοβερό τέλος του Ρωμανού είναι ίσως το πιο δραματικό περιστατικό της Ιστορίας του Ατταλειάτη, μιας ιστορίας που κυοφορούσε σημαντικά γεγονότα και για τα επόμενα 900 χρόνια των ελληνοτουρκικών σχέσεων.
Ο βίος του Ατταλειάτη
Ο Ατταλειάτης γεννήθηκε γύρω στο 1020 και απεβίωσε πιθανόν λίγο μετά το 1079. στην επαρχία της Αττάλειας και πήγε στην Κωνσταντινούπολη για ανώτερες σπουδές αλλά κα για να κάνει καριέρα μετά την εκπαίδευση του. Στην «πόλη των λογίων» αυτός ο επαρχιώτης νέος, όπως και πολλοί άλλοι, επρόκειτο να έχει μια διακεκριμένη καριέρα με υψηλές θέσεις και τιμές, όπως μέλος της Συγκλήτου, πολιτικός κα στρατιωτικός δικαστής και σύμβουλος των αυτοκρατόρων. στην Αυλή αλλά και σατ πεδία των στρτατιωτικών επιχειρήσεων.
Ο Ατταλειάτης παντρεύτηκε δύο φορές. Κατόρθωσε να αποκτήσει περιουσία στην Κωνσταντινούπολη, αλλά κα στις επαρχιακές πόλεις της Σηλυβρίας και της Ραιδεστού. ίδρυσε μοναστήρι στην Κωνσταντινούπολη και πτωχοκομείο στη επαρχία. Ο Ατταλειάτης περιγράφεται ως ένας άνθρωπος ευγενής, ανώτερης μεσοαστικής τάξης, του οποίοι οι πολιτικο-στορικές απόψεις διαμορφώθηκαν εν μέρει από τα ιδιαίτερα συμφέροντα αυτής της οικονομικής ομάδας.