Με την ανακήρυξη της Αυτονομίας τελειώνει ουσιαστικά η περίοδος της τουρκοκρατίας στην Κρήτη. Η ελευθερία του λαού εξασφαλίστηκε με την εγγύηση των Μεγάλων Δυνάμεων. Το Κρητικό Ζήτημα περνούσε πια στην τελευταία φάση του. Οι Κρήτες, όντες ανήσυχοι, μάχονταν για την ελευθερία κάθε γωνιάς της Ελλάδας. Αξιοσημείωτη είναι και η εθελοντική συμμετοχή τους στον Μακεδονικό Αγώνα.
Πολλοί Κρήτες οπλαρχηγοί και επαναστάτες, που ζούσαν ακόμη με τον πυρετό της ελευθερίας και της εθνικής ιδέας, σχημάτισαν εθελοντικά σώματα και προσέτρεξαν στον αγώνα του μακεδονικού ελληνισμού. Κρήτες επίσης αξιωματικοί του ελληνικού στρατού, όπως ο Γεώργιος Κατεχάκης (καπετάν Ρούβας) και ο Γεώργιος Τσόντος (καπετάν Βάρδας), ανέπτυξαν αξιοθαύμαστη δράση και και συνέδεσαν το όνομα τους με την μεγάλη εθνική υπόθεση του αγώνα της Μακεδονίας.
Στο επίσημο Αρχείο των Μακεδονομάχων, που καταρτίστηκε το 1936, αναγράφονται τα ονόματα 494 Κρητών, από τους οποίους οι 136 νεκροί. Ο αριθμός αυτός δεν είναι ακριβής γιατί όταν συντασσόταν το αρχείο πολλοί Κρήτες μακεδονομάχοι είχαν πεθάνει και άλλοι δεν κλήθηκαν να προσκομίσουν τα απαραίτητα δικαιολογητικά. Ο πλήρης αριθμός υπάρχει στο αρχηγείο του Γεωργίου Τσόντου-Βάρδα, που υπήρξε διάδοχος του Παύλου Μελά στην γενική αρχηγία του Αγώνα. Ο Π. Γύπαρης, Μακεδονομάχος επίσης, αναφέρει ότι από τους 6.000 εθελοντές του μακεδονικού αγώνα οι μισοί ήταν Κρήτες, από τους οποίους 700 σκοτώθηκαν.
Ο Παύλος Μελάς έγραψε σε μια επιστολή του προς τον μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανό Καραβαγγέλη (11 Ιουνίου 1903) για ένα μικρό σώμα Κρητών εθελοντών: «…είναι τέλειοι τύποι πολεμιστών. Γενναίοι, ευφυείς, τολμηροί, αποφασιστικοί, φιλόδοξοι, έχοντες ανεπτυγμένον το εθνικόν αίσθημα, είμαι βέβαιος ότι θα ενισχύσωσι καταπληκτικώς τον αγώνα σας».
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών
