Οι Αρμενιακοί στρατηγοί της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας

Μέσα από την κρίση των αρχαίων κοινωνικών δομών που εκτείνεται, πρώτα από τις περσικές και, στη συνέχεια, από τις αραβικές εισβολές του 7ου αιώνα, στα ΒΑ παράλια της Μικράς Ασίας και στην ανατολική ενδοχώρα της θα προβάλει μια νέα πραγματικότητα που, όπως το απαιτεί η σκληρή εποχή, έχει ένοπλη όψη: η αυτοκρατορική στρατιά της Αρμενίας ή οι Αρμενιακοί.

Οι δυνάμεις του εκτείνονται από τη Τραπεζούντα ως τη Σινώπη. Το σημείο επαφής με τον άλλο καβαλλαρικό στρατό των Ανατολικών είναι η Καππαδοκία και οι κλεισούρες της.

Στην αυγή του 8ου αιώνα η αυτοκρατορική στρατιά της Αρμενίας θα δώσει σκληρές μάχες με τους Άραβες εισβολείς υποχωρώντας αργά προς την Πισιδία και τη Φρυγία, ως τη μεγάλη βυζαντινή νίκη στο Ακροϊνόν (740). Οι Αρμενιακοί τον 8ο αιώνα συμπεριφέρονται διαφορετικά από τους Ανατολικούς. Αυτό πιθανόν να οφείλεται σε κάποια «κάθαρση» των Αρμενακών από την ΣΤ’ Οικουμενική Σύνοδο, από Μονοφυσίτες και Μονοθελητές.

Πιθανόν η δομή και η ηγεσία των Αρμενιακών επαρχιών να ήταν παραδοσιακά αρχαιοπρεπής, αριστοκρατική και νομιμόφρων. Γι’ αυτό ο στρατός των Αρμενιακών δεν εξεγείρονταν ποτέ για να καταλάβει το θρόνο. Δύο επιφανείς Αρμενιακοί στρατηγοί θα καταλάβουν το θρόνο μόνο όταν τεθούν επικεφαλής άλλων θεματικών στρατών: ο Αρτάβασδος (741), ως κόμης του Οψικίου, και ο Λέων ο Αρμένιος (813), ως στρατηγός των Ανατολικών.

Η αρχαιοπρεπής, συντηρητική ηγεσία του στρατού των Αρμενιακών συμπορεύεται με την μετριοπαθή, επίσης αρχαιοπρεπή ηγεσία του Οψικίου στη διάρκεια σχεδόν ολόκληρου του 8ου αιώνα. δηλαδή της εικονομαχίας. Το Οψίκιον αποκαλείται θεοφύλακτον βασιλικόν, το Αρμενιακών φιλόχριστον και ακολουθούν από μεγάλη απόσταση των εικονομαχικό ζήλο των άλλων θεμάτων (διοικητικών-στρατιωτικών επαρχιών), Ανατολικών, Θρακησίων και Βουκελλαρίων, καθώς και τις πολιτικές νίκες των εικονομάχων.

Ο στρατός των Αρμενιακών θα μιμηθεί τη στάση των εικονομαχικών θεμάτων μόνο το 792/3 χωρίς ηγεσία, με επικεφαλής μόνο τους τουρμάρχες του. Αυτό και μόνο δείχνει τις καθυστερημένες στασιαστικές αντιδράσεις του που είναι καταδικασμένες σε αποτυχία.

Στην κοινωνική έκρηξη του 9ου αιώνα που οδηγεί στην βαθμιαία αριστοκρατικοποίηση της βυζαντινής κοινωνίας, πρωταγωνιστεί ο Πόντος και η Παφλαγονία, δηλαδή οι περιοχές που διοικούν και ελέγχουν οι Αρμενιακοί. Η πιο χαρακτηριστική στιγμή στη διαδικασία αυτή είναι τα χρόνια της βασιλείας του Μιχαήλ Β’ (820-829), οπότε ιδρύεται το θέμα Παφλαγονίας, και του Θεόφιλου (829-842), η σύζυγος του οποίου αυτοκράτειρα Θεοδώρα καταγόταν από το χωριό Έβισσα της Παφλαγονίας, ενώ ο θείος της Μάγιστρος Μανουήλ, πρώην στρατηγός των Αρμενιακών, αναφέρεται ως γεννάς εξ Αρμενίων.

Αν η αυτοκράτειρα Θεοδώρα με θείο της Μάγιστρο Μανουήλ ενσαρκώνουν τον 9ο αιώνα την γένεση και την κραταίωση της νέας αρμενοπαφλαγονικής αριστοκρατίας, η κοινωνική κυριαρχία των Παφλαγόνων δείχνει ήδη από τότε να απειλείται από τους Κατά την Καππαδοκίαν έχοντας τας οικήσεις. Πραγματικά, στο μέτρο που η αραβική απειλή απωθείται ανατολικότερα, οι νέες περιοχές που περιέρχονται στη Βυζαντινή διοίκηση, μαζί με τα τμήματα του θέματος, των Ανατολικών και των Αρμενιακών θα αποτελέσουν νέα θέματα που, αν και μικρότερα τώρα, έχουν πολύ πιο συγκεκριμένα γεωγραφικά όρια και ρόλο.

Το θέμα Καππαδοκίας αποσπάται από το θέμα των Ανατολικών την ίδια εποχή που αποσπάται το θέμα Παφλαγονίας από το θέμα των Αρμενιακών, δηλαδή επί Μιχαήλ Β’, ενώ αργότερα (863-873), πάλι από το θέμα των Αρμενιακών, θα αποσπαστεί μια ανατολική καππαδοκική περιοχή, απόκρημνη και γεμάτη κάστρα, το Χαρσιανόν.

Αν η Καππαδοκία αποσπάται από τους Ανατολικούς επί Αμοριανών ως περισσότερο αριστοκρατική περιοχή (από τον 10ο αιώνα οι Καππαδόκες θα κυριαρχήσουν και στο θέμα των Ανατολικών), εκείνο που μοιάζει βέβαιο είναι ότι τα θέματα που θα ιδρυθούν από τους δύο πρώτους αριστοκράτες της Μακεδονικής δυναστείας, Βασίλειο Α’ και Λέοντα Στ’ θα στοχεύσουν στο να περιορίσουν την κυριαρχία της αρμενοπαφαλογονικής αριστοκρατίας στην κεντρική Μικρασία, κάτι που θα επιτευχθεί τον 10ο αιώνα.

Όταν η Μακεδονική δυναστεία διαπιστώσει ότι οι Καππαδόκες είναι πιο επίφοβοι από τους Αρμενοπαφλαγόνες και στραφεί κυρίως εναντίον των Φωκάδων, για ένα μεγάλο και ζωτικό διάστημα (970-1080), η Καππαδοκία και το παλιό θέμα των Ανατολικών θα βρεθούν στρατιωτικά ανυπεράσπιστοι, ενώ η αρμενοπαφλαγονική αριστοκρατία με επικεφαλής τους Δούκες θα ανανήψει κανονικά γύρω στα μέσα του 11ου αιώνα.

Στο θέμα των Αρμενιακών θα γεννηθεί το 10ο αιώνα ο πάμπλουτος και δαφνοστεφής στρατηγός Ιωάννης Κουρκούας, πρόγονος του αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή.