Ναοί με τρούλλο και περιστώο

Οι ναοί με τρούλλο και περιστώο απαντούν σε διάφορες παραλλαγές στην Κωνσταντινούπολη, τη Μακεδονία και στις περιοχές της επιρροής τους. Αποτελούνται από κεντρικό χώρο που καλύπτεται με τρούλλο, ο οποίος στηρίζεται σε τέσσερις ογκώδεις πεσσούς με τη μεσολάβηση τόξων και σφαιρικών τριγώνων και από περιστώο συνήθως πολύ χαμηλότερο από τον κυβικό κεντρικό πυρήνα, τον οποίο περιβάλλει από την βόρεια, δυτική και νότια πλευρά. Και στις τρεις πλευρές ανοίγονται δίοδοι επικοινωνίας του κεντρικού χώρου με το περιστώο. Το τριμερές Ιερό Βήμα συνάπτεται με τον κεντρικό χώρο και τα πλάγια κλίτη.

Ο τύπος κατάγεται πιθανότατα από τις βασιλικές με τρούλλο. Ως αρχαιότερο παράδειγμα του τύπου θα μπορούσε να θεωρηθεί ο ναός στο Qars-ibn-Wardan της Συρίας, που παρουσιάζει στενή σχέση με την Κωνσταντινούπολη. Στην ίδια παραλλαγή της βασιλικής με τρούλλο ανήκουν, τον επόμενο αιώνα, η Κοίμηση της Θεοτόκου στη Νίκαια και η Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης και ακολουθεί η Κοίμηση στο Λάμποβο, δύο μνημεία στα Σκόπια και δύο της Κωνσταντινούπολης του 11ου και του 12ου αιώνα. Τέλος, στο ίδιο τύπο ανήκουν, στην πρώιμη παλαιολόγεια εποχή, η νότια εκκλησία της Μονής Λιβός και ο Άγιος Ανδρέας εν Κρίσει στην Πόλη, καθώς και το καθολικό της Μονής Ολυμπιώτισσας στην Ελασσόνα.

Το αξιολογότερο μνημείο είναι αυτό της Κοίμησης στο Λάμποβο Βορείου Ηπείρου. Ο ναός έχει τετράγωνη κάτοψη. Στη μέση υψώνεται ογκώδης κυλινδρικός τρούλλος που στηρίζεται με τη βοήθεια τόξων και σφαιρικών τριγώνων σε τέσσερις πεσσούς. Ο κεντρικός χώρος επικοινωνεί με τον τριμερή νάρθηκα και τα πλάγια κλίτη με τρίβηλα ανοίγματα. Ανατολικά προσαρτώνται στο τετράγωνο τρεις ημικυκλικές αψιδες. Ο τρούλλος επικάθεται κάπως αδέξια στον κυβικό πυρήνα του ναού, από τον οποίο εξέχουν, διαγράφοντας σταυρό, η κεντρική καμάρα του νάρθηκα, του Ιερού και των πλάγιων κλιτών.

Έτσι το μνημείο στην κάτοψη παρουσιάζεται σαν ναός με τρούλλο και περιστώο, αλλά εξωτερικά δίνει την εντύπωση σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τριμερή νάρθηκα. Πρόκειται για ιδιότυπο συνδυασμό ναού με περιστώο με σταυροειδή εγγεγραμμένο. Τούτο κατέστη δυνατό με τον πρωτότυπο τρόπο στέγασης του νάρθηκα και των ππλαγίων κλιτών, που το κεντρικό τμήμα τους είναι υπερυψωμένο και καλύπτεται με δίρρυτη στέγη, ενώ τα πλάγια με χαμηλές μονόρρυτες στέγες και έτσι διαγράφεται με σαφήνεια ο εγγεγραμμένος σταυρός.

Ο ναός είναι χτισμένος με αδρά λαξευμένες πέτρες, μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονται στους οριζόντιους αρμούς διπλές σειρές πλίνθων και στους κατακόρυφους πλίνθοι που σχηματίζουν διάφορα γραμμικά θέματα και γράμματα της ελληνικής αλφαβήτου. Στον τρούλλο και στα ανώτερα τμήματα του ναού παρατηρείται ιδιαίτερα φροντισμένη διακόσμηση. Οι επφάνειες τους καλύπτονται σε μεγάλη έκταση με ζωφόρους από ορθογώνια και τριγωνικά πήλινα πλακίδια, οδοντωτές ταινίες και κεραμοπλαστικά που σχηματίζουν ψαροκόκκαλο.

Η τοιχοδομία και ο πλούσιος κεραμοπλαστικός διάκοσμος του ναού θυμίζει τα μνημεία του 10ου αιώνα στην Καστοριά και ο ψηλός κυλινδρικός τρούλλος με την ογκώδη βάση αυτό της Κουμπελίδικης στην ίδια πόλη και των μνημείων του 9ου και του 10ου αιώνα στηνΕλλάδα. Οι κυλινδρικοί τρούλλοι δεν φαίνεται να επιβιώνουν μετά το 1000. Έτσι το μνημείο μπορεί να χρονολογηθεί στον 10ο αιώνα και μάλιστα στο δεύτερο μισό, λόγω της ιδιαίτερα επιμελημένης κατασκευής των παράθυρων και του τρούλλου, αλλά και της τριμερής κάλυψης του δυτικού τμήματος του περιστώου, που απαντά από τα μέσα του 10ου αιώνα.