Οι μονόχωροι τρίκογχοι ναοί είναι παραλλαγή των μονόκλιτων ελεύθερων σταυρών με την απλή προσθήκη κογχών στα τρία σκέλη του σταυρού. Κατάγονται από τα πρωτοχριστιανικά μαρτύρια και είχαν μεγάλη διάδοση στην παλαιοχριστιανική εποχή στη Βόρεια Αφρική, τη Συρία και την Αρμενία. Στην Ελλάδα συναντώνται συχνά στη βυζαντινή και μεσοβυζαντινή εποχή.
Βαράσοβα Αιτωλίας
Είναι συνήθως μικρών διαστάσεων εκκλησίες που αποτελούνται από το βασικό τετράγωνο χώρο που καλύπτεται με τρούλλο, ο οποίος βαστάζεται συνήθως από τρεις καμάρες, από τις οποίες οι βόρεια και νότια είναι πιο αβαθείς από την ανατολική και τη δυτική που επιμηκύνεται αρκετά, και έτσι το κτίριο παίρνει την μορφή του επιμήκους σταυρού. Στις ανατολικές βόρειες και νότιες καμάρες προσκολλώνται ημικυκλικές κόγχες με διάμετρο πάντοτε λίγο στενότερη των καμαρών. Υπάρχουν περιπτώσεις που μεταξύ των κογχών και του κεντρικού τετράγωνου χώρου δεν μεσολαβούν καμάρες. Εξωτερικά οι κόγχες είναι ημικυκλικές, τρίπλευρες και σπάνια ορθογώνιες ή πεντάπλευρες.
Στους μικρούς μονόχωρους ναούς της Ελλάδας δεν προστίθεται συνήθως νάρθηκας ή όποτε χτίζεται τέτοιος είναι προσθήκη που προεκτείνει το δυτικό σκέλος του σταυρού. Συνήθως στην Ελλάδα οι νάρθηκες αυτοί είναι μεταγενέστερες προσθήκες. Στα μεγάλα τρίκογχα ο νάρθηκας διαμορφώνεται διαφορετικά, είναι στενόμακρος χώρος που τοποθετείται εγκάρσια στο δυτικό σκέλος του σταυρού.
Στον Άγιο Νικόλαο στο Πλατάνι Αχαΐας και στον Άγιος Δημήτριο στη Βαράσοβα Αιτωλίας, ο νάρθηκας εξέχει προς τα πλάγια. Η προεξοχή αυτή δημιουργεί πρόβλημα αρμονικής συνένωσης του νάρθηκα με τον κυρίως ναό. Έτσι στο Πλατάνι έχουμε απλή προσκόλληση του νάρθηκα στο δυτικό σκέλος του τρίκογχου. Τούτο όμως έχει το μειονέκτημα της δημιουργίας νεκρών γωνιωδών χώρων μεταξύ του τρίκογχου και του νάρθηκα.
Στον Άγιο Δημήτριο Βαράσοβας το πρόβλημα αντιμετωπίστηκε με την εγγραφή των νεκρών χώρων σε ορθογώνιο, που σχηματίστηκε με την προέκταση προς ανατολάς, μέχρι το σημείο απολήξεως των πλάγιων κογχών του ναού, των στενών πλευρών του νάρθηκα. Με τον τρόπο αυτό προέκυψαν εκατέρωθεν του δυτικού σκέλους του σταυρού δύο παράπλευροι χώροι. Προήλθε έτσι τύπος ναού που μπορεί να ονομαστεί σταυροειδείς ημιεγγεγραμμένος. Ο ναός της Βαράσοβας αποτελεί έναν μεταβατικό τύπο μεταξύ ελεύθερου και εγγεγραμμένου τρίκογχου.