Ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος καταγόταν από τον επιφανή αριστοκρατικό οίκο των Παλαιολόγων που ήταν κωνσταντινουπολίτικης καταγωγής. Είναι ο ιδρυτής της ομώνυμης δυναστείας που κυβέρνησε το Βυζαντινό Κράτος μέχρι την Άλωση. Υπήρξε ικανός πολιτικός και στρατιωτικός ηγέτης και επιδέξιος δημοκράτης, άνθρωπος δραστήριος, έξυπνος, εργατικός.
Εξωτερική πολιτική του Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου
Από την αρχή της βασιλείας του είχε να αντιμετωπίσει δύσκολα προβλήματα. Πρώτο πρόβλημα ήταν η αντιμετώπιση του συνασπισμού που είχαν συνάψει εναντίον του Κράτους της Νίκαιας ο Μιχαήλ Β’ της Ηπείρου, ο βασιλιάς της Σικελίας Μαμφρέδος, ο πρίγκιπας της Αχαΐας ΓουλιέλμοςΒ’ Βιλλεαρδουίνος, οι Σέρβοι και οι Αλβανοί. Ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος αποδείχθηκε αντάξιος των κρίσιμων περιστάσεων. Στην περίφημη μάχη της Πελαγονίας (1259) με ισχυρό στρατό που τον αποτελούσαν, Γερμανοί, Ούγγροι, Κουμάνοι και Σελτζούκοι μισθοφόροι κατόρθωσε να συντρίψει τους αντιπάλους του και να συλλάβει αιχμάλωτο τον πρίγκιπα της Αχαΐας Γουλιέλμο Β’ Βιλλεαρδουίνο.
Με τη νίκη του αυτή ο Μχάηλ Η’ ταπείνωσε τον δεσπότη της Ηπείρου, αποδεκάτισε όλες τις δυνάμεις του Μαμφρέδου και ανάγκασε τους Σέρβους να εκκενώσουν τις πόλεις Σκόπια Περλεπέ και Κίτσεβο. Κατέλαβε επίσης τις πόλεις Αχρίδα, Πρέσπα και Καστοριά. Επίσης ο αυτοκρατορικός στρατός κατέλαβε την πρωτεύουσα του Δεσποτάτου της Ηπείρου, την Άρτα.
Ο Μιχαήλ Η’ ζήτησε από τον αιχμάλωτο ηγεμόνα της Αχαΐας ως λύτρα για την απελευθέρωση του τα κάστρα της Μονεμβασιάς, του Μυστρά, της Μάνης και του Γερακιού. Ο Γουλιέλμος δέχτηκε. Έτσι σχηματίστεεκ ο πυρήνας του ελληνικού κράτους της Πελοποννήσου, του Δεσποτάτου του Μυστρά.
Το μεγάλο ζήτημα για τον Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγο ήταν η ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Σε αυτήν συγκέντρωσε όλη του την προσοχή. Αφού κατέλαβε πρώτα τις τελευταίες μικρασιατικές κτήσεις της Λατινικής Αυτοκρατορίας, πέρασε στο ευρωπαϊκό έδαφος και εκεί αφαίρεσε από τους Λατίνους όλες τις ευρωπαϊκές κτήσεις τους με αποτέλεσμα να τους περιορίσει μόνο στην Κωνσταντινούπολη. Εν τω μεταξύ για να προετοιμάσει την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης και να εξουδετερώσει ενδεχόμενη αντίδραση της Βενετίας, συνομολόγησε με τους Γενουάτες τη συνθήκη του Νυμφαίου ( Μάρτιος 1261) με την οποία παραχωρούσε στο γενουατικό εμπόριο ιδιαίτερα προνόμια.
Έπειτα ο Μιχαήλ Η’ έστειλε τον Αλέξιο Στρατηγόπουλο στις ευρωπαϊκές επαρχίες προς τα βουλγαρικά σύνορα, για να επιτηρεί τους Βούλγαρους και να εξακριβώσει ποια ήταν η κατάσταση στην Κωνσταντινούπολη. Ο Αλέξιος Στρατηγόπουλος αποβιβάστηκε αρχικά στην Καλλίπολη με 800 ιππείς και λίγους πεζούς και ένα μικρό εθελοντικό σώμα και ύστερα μετακινήθηκε προς την Σηλυμβρία για να παρακολουθήσει τις κινήσεις του εχθρού. Οι ντόπιοι εθελοντές που είχαν προστεθεί στο στράτευμα του Αλέξιου τον βεβαίωσαν ότι στην πρωτεύουσα δεν υπήρχε στρατός γιατί το μεγαλύτερο μέρος των φράγκικων δυνάμεων βισκόταν μακριά σε μια εκστρατεία κατά του Δαφνουσίου, νησιωτικό κάστρο στο νότιο Εύξεινο Πόντο.
Τότε ο Αλέξιος Στρατηγόπουλος διέταξε 50 πιστούς άνδρες να εισέλθουν από έναν υπόνομο στην πόλη. Μόλις μπήκαν οι 50 άνδρες άνοιξαν τις πύλες και στον υπόλοιπο στρατό ο οποίος ξύπνησε τους κατοίκους με επευφημίες. Οι Έλληνες κάτοικοι έδωσαν βοήθεια και οι λίγοι Λατίνοι που θέλησαν να αντισταθούν, σφαγιάστηκαν. Ο στρατός της «σκιώδους» αυτοκρατορίας και ο στόλος της Βενετίας όταν γύρισαν δεν τόλμησαν να επιτεθούν στους Έλληνες.
Ο αυτοκράτορας Βαλδουίνος με τον Πατριάρχη και άλλους Λατίνους επισήμους επιβιβάστηκαν στα βενετικα πλοία και έφυγαν για τις ευρωπαϊκές πατρίδες τους. Με τη φυγή των Λατίνων καταλύθηκε η Λατινική Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης μετά από ζωή 57 χρόνων. Ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος εισήλθε θριαμβευτικά στην Κωνσταντινούπολη στις 15 Αυγούστου 1261 και στέφθηκε αυτοκράτορας στην Αγία Σοφία.
Η ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης και η ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έστρεψε μοιραία την προσοχή του Μιχαήλ Η’ στην Ευρώπη με αποτέλεσμα να παραμελήσει την Ανατολή. Παραμέλησε τα μικρασιατικά σύνορα και τους ακρίτες που είχε εγκαταστήσει εκεί ο Ιωάννης Βατάτζης και έτσι άφησε ελεύθερο το έδαφος στους Τούρκους επιδρομείς. Ο Ιωάννης Παλαιολόγος στάλθηκε το 1269 εναντίον των Τούρκων στο Μαίναδρο και στην Καρία αλλά δεν μπόρεσε να τα σώσει.
Το έργο του Μιχαήλ Η’ απείλησε να καταστρέψει ο αντιβυζαντινός συνασπισμός που συγκρότησε ο Κάρολος ο Ανδεγαυϊκός (ντ’ Αντζού), αδελφός του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου Θ’ του Αγίου και βασιλιάς του κράτους των δύο Σικελιών (Σικελίας και Κάτω Ιταλίας). Ο Κάρολος είχε γίνει βασιλιάς των Σικελιών το 1267, αφού τον προηγούμενο χρόνο είχε νικήσει στο Βενεβέντο τον Μαμφρέδο που σκοτώθηκε στη μάχη. Ο Κάρολος με τη συναίνεση του Πάπα έκλεισε στις 27 Μαΐου 1267 στο Viterbo, μια συνθήκη φιλίας και μια συμφωνία με τον πρώην αυτοκράτορα της Λατινικής αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη με την οποία οι δύο ηγεμόνες συμφωνούσαν για την κατάλυση και τη διανομή του Βυζαντινού Κράτους.
Στον αντιβυζαντινό αυτό συνασπισμό προσχώρησαν και άλλα κράτη της Χερσονήσου του Αίμου: λατινικά, σλαβικά και ελληνικά. Η θέση του Μιχαήλ Η’ εκείνη τη στιγμή φαινόταν απελπιστική. Στρατιωτικά ήταν αδύνατο να αντιμετωπίσει τους συνασπισμένους αντιπάλους του. Απέμενε η διπλωματική οδός. Και εδώ φάνηκε η διπλωματική δεινότητα του Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου.
Εκμεταλλευόμενος την παλιά αδυναμία της Παπικής Εκκλησίας για τα πρωτεία, ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος ήρθε σε συνεννοόηση με τον Πάπα Γρηγόριο Ι’ και στη σύνοδο που έγινε στη Λυών το 1274 η ελληνκή Εκκλησία υποτάχθηκε στην παπική. Ο Μιχαήλ Η’ αναγκαστικά αποδέχτηκε αυτήν την υποταγή. Συνάντησε όμως σφοδρή αντίδραση από το μεγαλύτερο μέρος του κλήρου, από το λαο, ακόμη και από μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας. Τα σκληρά μέτρα του αυτοκράτορα και του λατινόφιλου πατριάρχη Ιωάννη Βέκκου προκάλεσαν ερεθισμό στον λαό.
Παρά το γεγονός ότι η ένωση των Εκκλησιών ήταν ανεφάρμοστη, οι Πάπες Ιννοκέντιος Ε’ και Νικόλαος Γ’ υποστήριξαν το Βυζαντινό Κράτος έναντι του Καρόλου του Ανδεγαυϊκού, γιατί τον έβλεπαν με ανησυχία να γίνεται ολοένα και ισχυρότερος. Αλλά ο πάπας Μαρτίνος που ήταν Γάλλος και χρωστούσε στον Κάρολο την άνοδο του στον παπικό θρόνο υποστήριξε τον βασιλιά των δύο Σικελιών.
Ο φράγκικος στρατός αποβιβάστηκε στην Ήπειρο με αντικειμενικό στόχο να βαδίσει κατά της Κωνσταντινούπολης. Ο Μιχαήλ Η’ κατόρθωσε να τον καταστρέψει κοντά στα Βελέγραδα (σημερινό Μπεράτι) της Αλβανίας (1281). Όμως ο κίνδυνος του Καρόλου δεν είχε ακόμα λείψει. Γι’ αυτό ο Μιχαήλ Η’ ξεσήκωσε με τη συνεργασία του βασιλιά της Αραγωνίας Πέτρου Γ’ τους αγανακτισμένους λόγω της βαριάς φορολογίας Σικελούς εναντίον των Γάλλων κατακτητών. Τον εσπερινό της Δευτέρας του Πάσχα (30 Μαρτίου 1282) ο επαναστατημένος σικελικός λαός κατέσφαξε τις γαλλικές φρουρές και απελευθέρωσε το νησί του. Η επανάσταση αυτή των Σικελών, η οποία υποκινήθηκε κυρίως από τον Μιχαήλ Η’ παρέμεινε γνωστή στην Ιστορία ως «Σικελικός Εσπερινός». Η επανάσταση αυτή είχε τεράστια πολιτική σημασία για το Βυζάντιο, γιατί εξουδετέρωσε ένα πολύ επικίνδυνο αντίπαλο, ο οποίος επί μια εικοσαετία αποτελούσε συνεχή απειλή.
Ο ρόλος που έπαιξε σε αυτήν ο Μιχαήλ Η’ σημαντικότατος. Ο Κάρολος με δυσκολία κατόρθωσε να κρατήσει λίγες κτήσεις στην Ιταλία. Ο πάπας αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον Κάρολο και αργότερα να στραφεί εναντίον του. Η Βενετία ανανέωσε τους δεσμούς της με το Βυζάντιο. Ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος είχε αναδειχθεί νικητής στην πολιτική, στρατιωτική και κυρίως διπλωματική μονομαχία του με τον Κάρολο τον Ανδεγαυϊκό.
Εσωτερική πολιτική του Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου
Ενώ η εξωτερική πολιτική του Μιχαήλ Η’ υπήρξε επιτυχής γιατί έσωσε την Αυτοκρατορία από μεγάλους κινδύνους, η εσωτετική του πολιτική δεν προσέφερε κανένα θετικό αναγεννητικό στοιχείο στο κράτος. Απεναντίας συνετέλεσε στην πτώχευσή του εξαιτίας των πολέμων και των διπλωματικών του ενεργειών που απαιτούσαν πολύ αίμα και πολύ χρήμα που έπρεπε να καταβάλουν οι υπήκοοι.
Ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος ευνοήσε τους «δυνατούς» με απαλλαγές από φόρους και παραχωρήσεις προνομίων, οι οποίες τώρα γίνονται κληρονομικές. Και τα δύο αυτά μέτρα συνετέλεσαν στην αύξηση της μεγάλης ιδιοκτησίας και στη σταδιακή παρακμή της μικρής και μεσαίας ιδιοκτησίας. Παρακμάζει επίσης ο θεσμός των ακριτικών σωμάτων, ο οποίος είχε μεγαλουργήσει στη μέση βυζαντινή εποχή. Ιδιαίτερο πήγμα από τον μαρασμό αυτού του θεσμού δέχθηκε η Μικρά Ασία, η οποία εγκαταλείφθηκε ακριβώς αυτήν την κρίσιμη εποχή κατά την οποία εμφανίζονται οι Οθωμανοί Τούρκοι οι οποίοι έτσι θα διευκολυνθούν στη πρέλασή τους στα βυζαντινά εδάφη. Τα κακά οικονομικά του κράτους κατά την εποχή του Μιχαήλ Η’ δεν επέτρεπαν τη διατήρηση μεγάλου αριθμού μισθοφορικών στρατευμάτων με αποτέλεσμα να μειώνεται η αμυντική θωράκιση του κράτους.
Ένα άλλο αρνητικό στοιχείο στην πολιτική του Μιχαήλ Η’ ήταν το γεγονός ότι με την «ένωση» των Εκκλησιών εξυπηρετούσε βέβαια τα πολιτικά σχέδια και τις πολιτικές του σκοπιμότητες, αλλά από την άλλη πλευρά όξυνε το αντιλατινικό φρόνημα σε μεγάλες μάζες του λαού και διηύρυνε το χάσμα μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
Παρά τα αρνητικά σημεία της πολιτικής του ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος υπήρξε αξιόλογος αυτοκράτορας γιατί: α) ανέκτησε την Κωνσταντινούπολη και ανόρθωσε μέχρι ένα σημείο την αυτοκρατορία, β) την έσωσε από τον κίνδυνο της κατάλυσης της από τον Κάρολο τον Ανδεγαυϊκό και τους συμμάχους του. Ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος μετά από βασιλεία 23 ετών πέθανε στις 11 Δεκμβρίου 1282.
