Τόσο καταπληκτικός στην ιδιότυπη εμφάνιση του φαινόταν ο Μινωικός πολιτισμός, ακόμη και στην παλαιότερη Παλαιοανακτορική Περίοδο, ώστε για πολύ καιρό πιστεύθηκε ότι η γέννηση του ήταν ένα θαύμα, που με την εγκατάσταση νέων φυλετικών στοιχείων άλλαξε ριζικά την μορφή του Νεολιθικού Πολιτισμού. Τα νέα αυτά στοιχεία μαζί με τη χρήση του χαλκού και των πολύτιμων μετάλλων, είχαν εγκαινιάσει έναν καινούργιο τύπο ζωής και γρήγορα δημιούργησαν μία πρωτότυπη και εξαιρετικά εξελιγμένη τέχνη. Η Προανακτορική περίοδος του Μινωικού Πολιτισμού εξελίχθηκε σε τρεις φάσεις. Οι ανασκαφικές έρευνες επιβεβαίωσαν ότι οι φάσεις αυτές είναι αντίστοιχες με τις φάσεις του Πρωτοελλαδικού και του Πρωτοκυκλαδικού Πολιτισμού.
Μινωικός Πολιτισμός: Προανακτορική Περίοδος
Πρώτη προανακτορική φάση
Ούτε η μεταβολή έγινε απότομα, ούτε η αλλαγή ήταν στην αρχή τόσο ριζική, αφού εξακολούθησε η εξέλιξη πολλών στοιχείων του παλαιού Νεολιθικού Πολιτισμού. Η πρώτη φάση έχει χαρακτήρα μεταβατικό από τον Νεολιθικό στον Μινωικό Πολιτισμό και θα ήταν φυσικό να χαρακτηρισθεί υπονεολιθική, αφού πολλά νεολιθικά στοιχεία εξακολουθούν να υφίστανται.
Θα ήταν παράλογο να πιστέψει κανείς ότι ο νεολιθικός πληθυσμός της Κρήτης εξοντώθηκε από τις μικρές σχετικά ομάδες που εγκαστάθηκαν από το 2600π.Χ. στο κεντρικό και ανατολικό τμήμα της. Η πρώτη διείσδυση έγινε σποραδικά σε παράλια σημεία της νότιας, ανατολικής και βόρειας κεντρικής Κρήτης. Τα πλωτά μέσα που χρησιμοποίησαν για τον ερχομό τους θα ήταν πρωτόγονα και μικρά και εύκολα θα μπορούσαν οι επιχώριοι να τους απωθήσουν. Το γεγονός ότι δεν εκδιώχθηκαν σημαίνει ότι στην αρχή οι διεισδύσεις ήταν ασήμαντες και ότι οι παλαιοί κάτοικοι της νήσου προτιμούσαν να επωφεληθούν από τα διδάγματα και τα μέσα που οι μετανάστες με τον τελειότερο από κάθε άποψη πολιτισμό προθυμοποιήθηκαν να τους μεταδώσουν.
Παρ’ όλο το «νέο αίμα» ο τρόπος ζωής δεν έχει αλλάξει στη Μεγαλόνησο. Συνεχίζεται η τρωγλοδυτική διαβίωση σε μικρά σπήλαια και σε μικρές καλύβες. Μολονότι έχει αρχίσει η χρησιμοποίηση μετάλλου, ο απλός καθημερινός βίος βασίζεται στη λιθοτεχνία και στα πήλινα σκεύη υπονεολιθικού τύπου. Οι παμπάλαιες μιμητικές τάσεις στην κεραμική, που παρουσιάζουν την προσπάθεια να αποδοθεί σε πηλό ό,τι ήταν συνηθισμένο σε φθαρτές ύλες οδηγούν τώρα σε μιμητικούς ρυθμούς πιο εξελιγμένους.
Ανάλογα είναι και τα σχήματα των αγγείων: τα ασκοειδή ή σφαιρικά δοχεία με κυλινδρικό λαιμό και καλά προσαρμοσμένο σκέπασμα, τα δερματόμορφα, τα ξυλόμορφα με στρογγυλό το κάτω μέρος, τα ψαθωτά με γωνιακά και αρθρωτά ποικίλα σχήματα και τα μεταλλόμορφα.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι γρήγορα ο νεολιθικός πληθυσμός αφομοιώθηκε. Η γοργή και ανεξάρτητη εξέλιξη του πολιτισμού του νέου φυλετικού στοιχείου δείχνει ότι από την αρχή προσανατολίστηκε σε νέους δρόμους, χρησιμοποιώντας του άφθονους πόρους του νησιού και αναζητώντας άλλους αρχικά από τα γειτονικό και αργότερα από το πιο μακρινό περιβάλλον. Φαίνεται ότι σε αυτό βοήθησε η πυκνή επικοινωνία με τις Κυκλάδες, όπου παράλληλα είχε αρχίσει η εξέλιξη του Πρωτοκυκλαδικού Πολιτισμού. Αυτό δείχνει η εισαγωγή πήλινων και μαρμάρινων αγγείων και ειδωλίων, κυρίως από τη Μήλο.
Δεύτερη προανακτορική φάση
Την πρώτη μεταβατική φάση του Προανακτορικής Περιόδου ακολουθεί μια ξαφνική άνθηση του πολιτισμού και μια ουσιαστική μεταβολή στη ζωή στην Κρήτη. Η ίδια αλματώδης εξέλιξη παρατηρείται και στον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο αλλά και στις Κυκλάδες.
Σε οικισμό στην Μύρτο ανακαλύφθηκαν δύο κύρια συγκροτήματα από πετρόκτιστα και πλινθόκτιστα διαμερίσματα που σκαρφάλωναν τις πλαγιές ενός υψώματος που έβλεπε προς την θάλασσα. Τα σχέδια των κτιρίων ήταν ακατάστατα και δεν μπορεί να γίνει λόγος για πολεοδομία. Πουθενά δεν υπάρχει πλατεία ή χώρος κοινής ζωής. Μόνο στην κορυφή χτίστηκε στα τελευταία χρόνια του οικισμού ένα ιερό. Η θέση, απένατι από το Λυβικό πέλαγος, δείχνει τη μεγάλη σημασία που είχαν την εποχή εκείνη οι νότιες ακτές της Κρήτης, εξαιτίας της επικοινωνίας με την Αίγυπτο. Η Αιγυπτιακή επίδραση και οι εισαγωγές από την χώρα του Νείλου είναι ορατές σε διάφορους κλάδους της τέχνης.
Κατά το μεταβατικό στάδιο της Προανακτορικής Περιόδου η ταφή των νεκρών γινόταν σε μικρούς θολωτούς τάφους, σαν κυψέλες, με σχετικά μικρές εισόδους, κτισμένους ολόκληρους από πέτρα. Κατά την δεύτερη Προανακτορική Περίοδο τα θολωτά αυτά κτίσματα γίνονται πραγματικά μνημειώδη, με πολύ παχύτερα τοιχώματα, και με αξιόλογες εισόδους, που όχι σπάνια αποτελούνται από τρεις μεγάλες πέτρες. Είναι οι μακρινοί πρόδρομοι των μεταγενέστερων θολωτών τάφων τόσο της Κρήτης όσο και της μυκηναϊκής Ελλάδας.
Σε ορισμένες περιοχές παρατηρήθηκαν περισσότερα θολωτά κτίσματα. Διατυπώθηκε η άποψη ότι πρόκειται για τάφους ολόκληρων γενών, πράγμα που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το κοινωνικό σύστημα της εποχής ήταν η συγκρότηση κατά γένη. Δεν είχε ακόμη συγκεντρωθεί η εξουσία στα χέρια βασιλέων, γι΄ αυτό άλλωστε σε αυτή την Περίοδο δεν υπάρχουν ανάκτορα. Στις πιο πλούσιες περιοχές, όπου ήταν απαραίτητος κάποιος συγκεντρωτικός έλεγχος, θα ορίζονταν τοπάρχες από τους επικεφαλής των μεγαλύτερων γενών.
Η κοινωνική οργάνωση άρχισε να γίνεται στην Κρήτη πολυσύνθετη από την εποχή του το μέταλλο κυριάρχησε ως βασικό υλικό στην κατασκευή όπλων, εργαλείων και πολυτελών σκευών. Χρειάστηκε τότε να αναζητηθεί η πρώτη ύλη στις κύριες πηγές της. Στην Κύπρο υπήρχαν άφθονα κοιτάσματα. Έτσι άρχισε να κινείται το εμπόριο, φυσικά με καράβια που έπρεπε να τελειοποιηθούν για να διασχίζουν τις θάλασσες.
Από την πρώτη στιγμή φάνηκε πόσο σημαντικό είναι το εμπόριο με το σύστημα των ανταλλαγών. Έπρεπε να οργανωθεί η παραγωγή των επιχώριων προϊόντων και να συστηματοποιηθεί η επεξεργασία των πρώτων υλών. Η ειδίκευση ήταν τώρα απαραίτητα και οι διαφορες κατηγορίες τεχνιτών αποτέλεσαν το βασικό στοιχείο της κοινωνικής οργάνωσης παράλληλα με τους γεωργούς, τους κτηνοτρόφους, τους εμπόρους και τους ναυτικούς.
Με την μεταβολή της ζωής και τη διαμόρφωση των κοινωνικών τάξεων πολλοί οικισμοί αρχίζουν να εξελίσσονται και έτσι αυτόματα προβάλλει η ανάγκη οργάνωσης της διοίκησης. Οι πιο σημαντικοί από τους αρχηγούς των γενών συγκεντρώνουν ιδιαίτερη εξουσία στα χέρα τους και αναδεικνύονται σε τοπάρχες.
Πράλληλα με την κοινωνία αναπτύσσεται και εξελίσσεται και η τέχνη, η οποία δίνει σκεύη που όχι μόνο προσαρμόζονται θαυμάσια στον πρακτικό τους προορισμό αλλά αποτελούν και μοναδικής αισθητικής αξίας καλλιτεχνήματα. Πέτρες σε εξαιρετική ποικιλία, μάρμαρα με πολύχρωμες φλέβες ή κηλίδες, πολύχρωμοι σταλακτίτες, κροκάλες, βασάλτες, αλάβαστρα κλπ διαλέγονται για να σμιλευθούν. Δημιουργούνται έτσι πλήθος ιδιότυπα σχήματα, κομψά ή περίτεχνα, με τις μικρές λαβές τους, τις τεχνικές προχύσεις ή προχοές τους, τις τορνευτές βάσεις τους και τα καμπυλωτά τους χείλη. Καθένα από τα αγγεία αποτελεί ένα αριστούργημα. Φαίνονται ανεπανάληπτα, παρ’ όλο που σε μερικά από αυτά οι δημιουργοί τους ακολουθούν αιγυπτιακά πρότυπα.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι κάτοικοι της Κρήτης στην Προανακτορική Περίοδο κατασκεύαζαν σκεύη από μέταλλο. Η ειδική μεταλλοεχνία φαίνεται στον κλάδο της οπλοτεχνίας και της κατασκευής εργαλείων, καθώς και στην κοσμητοποιΐα, όπου χρησιμοποιούνται πολύτιμα μέταλλα και πολύτιμες πέτρες. Τα πολύ κοντά τριγωνικά εγχειρίδια από καθαρό χαλκό διαδέχονται άλλα στερεώτερα κατασκευασμένα με κράματα που περιέχουν αρσενικό και κασσίτερο. Είναι μεγαλύτερα και συχνά ενισχυμένα με ειδική ράχη.
Η χρυσοχοϊκή τέχνη αναπτύσσεται σε απίστευτο βαθμό. Διαδήματα, καρφίτσες των μαλλιών σε σχήματα λουλουδιών, ταινίες που ράβονται στις ούγιες των φορεμάτων βραχιόλια και δαχτυλίδια, περιδέραια και εξαρτήματα υπάρχουν σε μεγάλη ποικιλία. Πολλά περιδέραια συνταιριάζονται με πέρλες από χρυσάφι, αμέθυστο, σάρδιο, αχάτη κπ.
Τρίτη προανακτορική φάση
Από τους επιστήμονες είναι αποδεκτό ότι ο Μινωικός Πολιτισμός αναπτύσσεται από την δεύτερη στην τρίτη προανακτορική φάση χωρίς διακοπή. Γεγονός όμως είναι ότι πολλοί οικισμοί που βρίσκονται σε ανοδική πορεία ξαφνικά καταστρέφονται και χτίζονται προχειρότερα, άλλοι εγκαταλείπονται εντελώς και άλλοι χτίζονται με διαφορετικό τρόπο. Στην τρίτη αυτή φάση σημειώνονται ορισμένες ανακατατάξεις: είναι το μεταβατικό και προπαρασκευαστικό στάδιο του Ανακτορικού Πολιτισμού, διήρκεσε από το 2100π.Χ. ως το 1900π.Χ.
Η οργάνωση της διοίκησης συνεχίζει και τώρα να είναι κατά γένη. Καθώς συσσωρευόταν πλούτος, την θέση της αριστοκρατίας των παλαιών γενών έπαιρνε μια τάξη περισσότερο πλουτοκρατική. Η απουσία όμως διακρίσεων στους τάφους δείχνει ότι κατά βάθος το κοινωνικό σύστημα στηριζόταν στο λαό, από τον οποίο πήγαζε κάθε εξουσία.
Οι τοπάρχες θα ασκούσαν κάποιο έλεγχο στην οικονομική ζωή της περιοχής τους, όπως δείχνουν οι επίκαιρες θέσεις κτιρίων όπου ήταν εγκατεστημένοι. Πρέπει να αποκλεισθεί ένα απόλυτα ελεγχόμενο συγκεντρωτικό εμπόριο. Οι πτωχότερες τάξεις θα εξυπηρετούσαν τις πλουσίοτερες και ευγενέστερες και στα βοηθητικά δωμάτια των μεγάλων κτιρίων ίσως κατοικούσε μια τάξη υπηρετών. Δεν υπάρχει όμως καμιά ένδειξη για την ύπαρξη μιας τάξης δούλων, που ζούσε χωριστά σε πρόχειρα παραπήγματα ή καλύβες.
Η καλλιέργεια της γης ήταν η βάση της προανακτορικής οικονομίας και στην τρίτη φάση της περιόδου και μάλιστα η παραγωγή δεν ήταν καθόλου ευκαταφρόνητη. Παράλληλα αναπτύσσεται πολύ και η κτηνοτροφία. Τα προϊόντα της χρησιμοποιούνται για διατροφή αλλά και για την υφαντική. Το κυνήγι αποτελούσε όχι σημαντικό συμπλήρωμα διατροφής.
Στο τέλος της Προανακτορικής Περιόδου εγκαταστάθηκε στην Φυλακωπή της Μήλου, για την καλύτερη εκμετάλλευση του οψιανού, εμπορικό πρακτορείο, που θα εξελιχθεί σε πραγματική μινωική αποικία. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για χεραίες επικοινωνίες, αλλά η ανακάλυψη στο Παλαίκαστρο μικρού τετράτροχου αμαξιού βεβαιώνει ότι είχαν διαμορφωθεί δρόμοι, κατάλληλοι για μικρά τροχήλατα οχήματα.
Προφανώς η τέχνη στην τρίτη φάση είναι πιο εξελιγμένη, όχι τόσο όμως ώστε να προαναγγέλλει στον κλάδο της αρχιτεκτονικής την δημιουργία των ανακτόρων. Τα νέα κτίρια, οι τάφοι, γίνονται τώρα σε απλούστερες μορφές. Πολλοί από τους θολωτούς τάφους εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται και μόνο στο εξωτερικό τους γίνονται κάποιες προσθήκες περιφραγμάτων για νέες ταφές ή για τις προσφορές τους νεκρούς. Ωστόσο κάποια στοιχεία της δομικής έχουν βελτιωθεί και στη ρυμοτομία έχει σημειωθεί πρόοδος.
Στους ρυθμούς της κεραμικής παρουσιάζεται μεγαλύτερη ποικιλία. Οι πιο χαρακτηριστικοί προαναγγέλουν την εμφάνιση του λαμπρού πολύχρωμου καμαραϊκού ρυθμού των παλαιοανακτορικών μινωικών κέντρων. Εμφανίζεται το κόκκινο χρώμα σε διάφορους τόνους που εναλλάσσεται με το άσπρο. Στα αφηρημένα καμπυλόγραμμα θέματα έρχονται να προστεθούν και μερικά φυτικά ή ζωικά διακοσμητικής υφής, και πάντοτε σχηματοποιημένα. Παράλληλα, εξελίσσεται, στα μεγαλύτερα αγγεία, ο ρυθμός με τη σκοτεινή, πάνω σε ανοιχτό βάθος, διακόσμηση.
Η πρόοδος στην μεταλλοτεχνία είναι αισθητή περισσότερο στην τελειοποίηση της τεχνικής. Τα εγχειρίδια γίνονται μακρύτερα και στερεότερα. Εμφανίζονται διπλοί πέλεκεις. Σμίλες, κόφτες για δέρματα, σκαλίδια, οριόνια, πυράγρες και πλήθος άλλα αποκαλύπτουν την μεγαλύτερη ειδίκευση εργαλείων που αποτελούν τα σύνεργα των διαφόρων επαγγελμάτων.
Η σφραγιδογλυφία στην τρίτη προανακτορική φάση γνωρίζει μεγάλη πρόοδο. Οι εικόνες αποτελούν τους προσωπικούς τύπους των κατόχων των σφραγίδων, που έτσι να μπορούν να εξασφαλίσουν το απαραβίαστο των αντικειμένων που σφραγίζουν με ένα είδος παραστατικής γραφής. Οι εικόνες γίνονται έτσι έκφραση προσωπικής σκέψης, δηλαδή μετατρέπονται σε ιδεογράμματα. Αυτό ακριβώς υπήρξε και το πρώτο βήμα προς την ανάπτυξη μιας ιδεογραφικής γραφής που γρήγορα θα πάρει τον χαρακτήρα ιερογλυφικής. Το πιο συνηθισμένο σχήμα της σφραγίδας είναι το κυλινδρικό με παραστάσεις στις δισκόμορφες επιφάνειες. Τέλος, αρκετές σφραγίδες είχαν σχήμα διαφόρων ζώων.
Με πληροφορίες από: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους