Καρολίγγεια Αναγέννηση

Μπορεί ο όρος «Καρολίγγεια Αναγέννηση», ο οποίος ανάγεται στον 19ο αιώνα, να μην θεωρείται δόκιμος από ορισμένους ιστορικούς, εν τούτοις παραμένει γεγονός αδιαμφισβήτητο ότι, κατά την εποχή του Καρλομάγνου και των διαδόχων του, η πρόοδος στα γράμματα, τις επιστήμες και τις τέχνες ήταν πολύ σημαντική.

Κατά τους αιώνες της Δυναστείας των Μεροβιγγείων (481-751) η οπισθοδρόμηση στους τομείς αυτούς ήταν ραγδαία. Υπήρχαν, βεβαίως, ήδη από τον 6ο αιώνα κάποιες σχολές τις οποίες διηύθυναν απλοί ιερείς αλλά και επίσκοποι και μοναχοί. Κατά τον 8ο ιαώνα, ωστόσο, λόγω της γενικότερης κρίσης, βρισκόταν σε προϊούσα παρακμή.

Συν τοις άλλοις ο Κάρολος είχε κατακτήσει και εκχριστιανίσει -διά της σπάθης- λαούς, οι οποίοι δεν είχαν απαλλαγεί πλήρως ούτε από τις δεισιδαιμονίες ούτε από την ειδωλολατρία. Μόνιμο ήταν, παράλληλα, και ο κίνδυνος των αιρέσεων. ήταν επομένως αναγκαίο να μορφωθεί ο κλήρος, ώστε να μπορεί να διδάξει και αυτός στο λαό την ορθή πίστη και την ευαγγελική αλήθεια, υποχρέωση που τόσο ο Κάρολος όσο αι οι διάδοχοι του θεωρούσαν σύμφυτη με το αυτοκρατορικό αξίωμα.

Εμπνευστής του μορφωτικού εγχειρήματος του Καρλομάγνου ήταν ο Αγγλοσάξονας μοναχός Αλκουίνος, τον οποίο ο Κάρολος συνάντησε στην Πάρμα το 781. Το 789 ο αυτοκράτορας εκδίδει την Admonitio generalis (=Παραίνεσις καθολική), διάταγμα περί της ιδρύσεως σχολών: «Σε κάθε μονή, σε κάθε επισκοπή πρέπει να διδάσκονται οι ψαλμοί, η εκκλησιαστική μουσική, η αριθμητική, η γραμματική. Είναι λοιπόν αναγκαίο να είναι διαθέσιμα αρκετά σε αριθμό και ριζικά βελτιωμένα βιβλία της ορθής πίστεως. Διότι, συχνά, όταν μερικοί θέλουν να προσευχηθούν το κάνουν άσχημα και από βιβλία που βρίθουν λαθών».

Η ανάγνωση διδασκόταν από το Ψαλτήρι. Απαραίτητη ήταν η γνώση της λατινικής γραμματικής και σύνταξης. Η κλασική λατινική γραμματική επανεισάγεται και διδάσκεται από τα εγχειρίδια του Δονάτου και του Πρισκιανού, συγγραφέων της υστερορωμαίκής περιόδου. όταν ο μαθητής είχε εμπεδώσει κάποιες γνώσεις αριθμητικής (που αφορούσαν στην κατανόηση του ημερολογίου, στον υπολογισμό των φάσεων της Σελήνης κα, κατά συνέπεια, τον προσδιορισμό της εποχής του Πάσχα και άλλων κινητών εορτών), είναι σε θέση να πλέον να αρχίσει τη μελέτη θεολογικών κειμένων τόσο των μεγάλων Πατέρων (Αυγουστίνος, Γρηγόριος ο Μέγας, Ιερώνυμο, Αμβρόσιος, Λέων ο Μέγας) όσο και σύγχρονων θεολόγων, όπως ο Αλκουίνος.

Εξ αιτίας της πιεστικής ανάγκης για βιβλία αναπτύσσεται και η καρολίγγεια μικρογράμματη γραφή, η οποία εξασφαλίζει ομοιομορφία, τάξη και οικονομία στην περγαμηνή, και η οποία θα επεκταθεί γρήγορα στην Ισπανία, την Ιταλία και την Αγγλία.

Με την κατάλυση του λογγοβαρδικού βασιλείου ένας μεγάλος αριθμός ιταλικών χειρογράφων φτάνει στο βασίλειο του Καρόλου. Το ίδιο συμβαίνει και όταν φυγάδες από την Ισπανία, κυνηγημένοι από τους Άραβες φτάνουν μεταφέρουν σημαντικής αισθητικής αξίας χειρόγραφα μοζαραβικής και βησιγοτθικής τέχνης. Αγγλοσάξονες και Ιρλανδοί ιεραπόστολοι μεταφέρουν και αυτοί βιβλία σπάνιας τέχνης και κάνουν γνωστή στην ηπειρωτική Ευρώπη την κελτική μικρογραφία και τα διακοσμητικά μοτίβα της.

Ο Αλκουίνος εγκύπτει με ζήλο στην ορθογραφία, τη μορφή και τη διάταξη των κειμένων της Βίβλου. Ο Βησιγότθος Θεόδουλφος επίσκοπος Ορλεάνης, αναλαμβάνει τη φιλολογική έκδοση της Αγίας Γραφής, βασιζόμενος στις παλαιές λατινικές μεταφράσεις των βιβλίων της. Με εντατικό ρυθμό αντιγράφονται λειτουργικά βιβλία, συλλογές κηρυγμάτων, αντιφωνάρια, βιβλία κανονικού δικαίου, το Ψαλτήρι, μαρτυρολόγια, βίοι Αγίων. Δεν παραμελείται, όμως, και η αντιγραφή έργων των μεγάλων κλασικών συγγραφέων.

Η Καρολίγγεια Αναγέννηση δεν αφορά μόνο στην αντιγραφή των εκκλησιαστικών βιβλίων. Οι Καρολίγγειοι λόγιοι ανασκευάζουν και τις πλάνες των αιρετικών καταρτίζουν εγχειρίδια γραμματικής, και ορθογραφίας, αλλά ασχολούνται και με τη φιλοσοφία, την ιστορία, τη ρητορική και την ποιητική τέχνη και την εκκλησιαστική μουσική.

Η Καρολίγγεια Αναγέννηση, ως συστηματική καλλιέργεια των πνευματικών πραγμάτων, ήταν προϊόν της πεποίθησης του Καρόλου και των διαδόχων του ότι ο αυτοκράτωρ, ως επίγειος εκπρόσωπος του Θεού, έχει καθήκον να προστατεύει και να διαδίδει τον ευαγγελικό λόγο. Ήταν επομένως προϊόν ηθικής επιταγής και, γι’ αυτό, ανιδιοτελής: οι Καρολίγγειοι δεν ήταν αναγεννησιακοί Μαικήνες. Η οθωνική περίοδος που ακολουθεί θα δώσει και αυτή έργα υψηλής τέχνης. Δεν θα διακριθεί, όμως, από μια παρόμοια διάθεση των αυτοκρατόρων να ενισχύουν οργανωμένα σχολές και λογίους. Όμως, καίτοι χωρίς συνέχεια, η πολιτιστική έκρηξη της καρολίγγειας περιόδου θα αποτελέσει σημαντικό σταθμό στην πορεία του ευρωπαϊκού πνεύματος.